Story by Niosta Khosa
Originally written in Portuguese on Confidencial
Translated into Xitsonga by Teleti Khosa
Loko ndzi sungula mhaka yo landzela comela, emabarakeni ma le “Bairro Ferroviário”, le ntsindza ka Maputsu, ndzi kukutlela madleke, ndzi hoxetela marito hi ndlela yo tlhokotsela. Eka nkarhi walowo, ndzi hisetela vumpohlo bya mina hi mabyala lawa a ndzi ma kukutlela bya ndlopfu loko yi ri etiveni. A ndzi tshama ndzi ri na khinkhi yo phasa wansati un’wani na un’wani loyi a a ta tshinela kusuhi na mina, kumbe loyi a a tava a ri ebarakeni. Loko wo ndzi languta kumbe ku va ndzi kotlana na yena hi mahlo. Bavuri ya mina a yi tshama na yi vambekile. Lero, a ndzi hinteka ngopfu ku yi hoxa eka mugodi wa wansati un’wani na un’wani loyi a ndzi ta hlangana na yena. Vavasati va le mabarakeni a va ndzi koka ngopfu rinoko, ngopfu hi mhaka ku a swi ndzi olovela ku va gangisa, ku nga ri hi ku vumbhuri bya vona a byi ri na ntamu. Loko va tshuke va fambela hale ka mina, ivi va ndzi n’wayitelela, handle ko garingeta, a no vhe ni wela ehenhla ka vona, ni va wolela kunene hi ku tirhisa n’wayitelo wa xikandza xa Samora Maxele lexi xi nga vambiwa eka Metical.
Endzhaku ko va dliva hi madleke, loko ndzo hlangana na vona ekusuhi na le kaya, a ndzi va susumeta kumbe ku va koka-koka hi matimba na xivindzi, ndzi va yisa elaweni ra mina. Loko ni ri kwalomo eku fambeni, a ndzi vheta ndzi tikatsa na swikimi swa vanghana va miganga yaleyo, ku va ndzi nyika rivala ro ya rhurhela tsima. A swi nga ri na mhaka ku va ndzi nyika xitanga, kumbe lawu ra vona, ntsena loko ndzi kota ku hetisa ku navela ka bavuri ya mina ya vukarhi.
Xihoko a xi ndzi khoma hi ndlela yin’wani yo hlamarisa ngopfu. Loko ndzi byi mamandzile, a ndzi hambana na dzanu na switwi leswi lawulaka tingana. Mihleketo ya vumunhu ebyongweni bya mina, a yi tsemekeriwa hi ntila wa vutomi. Hi ndlela leyi, hambi vavasati lavaya vo, na loko ku ri wanuna wo pfumala ndzhuti, a a ta va ngungumerisa exinyamini eku famba na vona endlwini, ndzhaku ko hlometela no xiya-xiya ku a nga voniwi eku dzikeni ka xinyami, mina loyi, a ndzi va nghenisa ku ri na ku, ku vaninga ka gezi ra le ndleni ku lo mho! Ivi ndzi ku “Ina” eka swikombelo na swibumabumelo hinkwaswo leswi a swi huma eka milomo ya vavasati lava loko va ri ehenhla ka mubedo. – “Ndzi xaveli biya yin’wani” – “Ina” – “Ndzi xaveli fole rin’wani” – “Ina”
Eka minkarhi yaleyo, se a ndzi dzhaha na vona leswa mafole, ku va nga hleketi ku ndzi bari. Kutani, loko se ndzi sungule eku va na swikoxonyana swa vutomi, ndzi sungule ku heleriwa hi rinoko loko ndzi vona vavasati va le mabarakeni. A ndzi tshikanga ku ya emabarakeni na le tithavheneni, kambe bavuri ya mina a yi nga ha ninginiki kumbe ku vambeka loko ndzi vona vabvana va tindhawu teto. A swi lavangi nyimpi kumbe mikitsi-mikitsi, a swi lavangi hambi tin’anga ku ndzi kota ku hambana na vavasati va muxaka lowuya. Swi lo lava ntsena ku ndzi languta nkoka wa vona hi tihlo ra mihleketo ro hluteka hi ntamu, ivi ndzi katsanyana na vutiyimiseri byo endla onge i bya lunya.
Vavasati lavaya a va tinyikela eka mina, va tlhe va nyikela na mbakatani ya vona hi mhaka mune wa tibiya ntsena, a swi ri erivaleni ku, hi ku ya hi vona, ntsengo wa ndzhuti wa mina, a wu ringana mune wa tibiya. Mune wa tibiya tinene.
Xisweswo, a ndzi nga ringaniwi hi ku vilela kumbe ku hlundzuka, loko ndzi tshuka ndzi kume ku va tinyikele eka wanuna un’wani hi mhaka tibiya timbirhi. Tani hiloko makwerhu Nando a vula hi ko tala: “Swa kala ku kuma swilo swa chipi leswi nkoka wa swona wu hundzaka ntsengo wa swona.” Marito ma ntlharhi. Loko ndzi sungule ku anakanya ku, loko munhu a lava xokarhi evuton’wini, xo hundza lexi kumekaka eka n’wani na un’wani hi siku, xisweswo, munhu i tivekela swipimelo eka swilo leswi a nga swi laviki. Kutani, loko munhu a ri karhi a pimanyeta mbuyelo wa hanyelo ra yena, no languta ndlela leyi vutomi byi nga fambaka hi yona, ku ta cukumeteriwa ehandle swilo swo ka swi nga pfuni nchumu… swilo leswi hi yisaka eka gondzo ro hi yisa la ko, a ku na vutomi.
Vavasati va le mabarakeni, a va aki, hambi leswi ndzi nga vulaka ku, hi hala tlhelo, a va hahluli, tani hiku a va hambukisi wanuna loyi a nga laveki ku hambukisiwa, na swona a va hembi hi vutomi bya vona bya le mabarakeni. Vukona bya vona emabarakeni, byi komba ntiyiso wo hetelela, na vuheri bya hanyelo ra vona. Loyi a nga ta lava ku tinghenisela eka vona, swi lava ku a sungula ku endla mpimanyeto wa xikhwama xa yena, hayi ku vavasati lava va endla mpimanyeto walowo. Hi leswi nga endla ni hambana na ku endla vuxaka lebyi a va ni nyika byona hi ndlela ya vuphangi. Enkarhini walowo, loko se ndzi ta va ndzi hambane na vavasati va mabaraka, ndzi joyine xitlama lexiya xo nyangatsa ngopfu, lexo loko xi nwe mune wa tibiya, xi khoma tifoni xi sungula ku fonela vavasati. Ndzi nga vula na ndzi nga kanakani ku, vavasati hinkwavo lava ndzi nga va fonela kumbe ku va tsalela swihungwani ndzhaku ka 23:00, ndzi va fonele no va tsalela nkarhi a ni joyine xitlama lexi.
Wa vona, ku hambana na vavasati va le mabarakeni, lava vo foneriwa a va nga kanakani ku ni pfutsekisa bya mugewu wa mungundzu. Loko va swi lava a va nga hlamuli, kumbe loko va swi lava va ndzi byela ku ndzi hambana na vona hi kurhula. Eka minkarhi yaleyo, hi leyi a ndzi twa na ndzi penga hi wansati wokarhi loko ku ri 23:00, ivi ndzi pengisiwa hi un’wani loko ku ri 00:00. Loko ku ba 01:00 ya vusiku, a ndzi nga ha tivi ta mina eka wansati wa vunharhu. Ku heleriwa hi tingana, leswi a swi endliwa hi matimba ma xihoko ebyongweni bya mina loko ndzi kukula na mahuza ma swibihela eka minkarhi leyi nga hundza, eka masiku lama se a ni ri eka xitlama lexi, ku hela ka tingana se a ku ta hi ndlela yo ndzi nga ha chavi ku fonela hambi lava va nga ndzi ala exikandzeni. Loko ri xa, a ndzi tisola ku hikokwalaho ka yini ndzi endle leswo fona no tsala swihungwani. Ndzi sungule hi mhaka yo tima tinambara ta lava a ndzi hlambanya ku ndzi nge he va foneli hambi ro hatima ri tlhe ri duma. Lexi a xi endla ndzi tima tinambara, i mhaka ku loko se ndzi byi havurile, a swi ndzi olovela ku tshova swihlambanyiso leswi ndzi tiboheleke swona hi ndzexe. Hambi swihlambanyiso swo tiya, leswi a ndzi swi endle emahlweni ka vavanuna va ndzhuti (ku fana no ndzi nge he pfuki na kan’we ndzi lave vavasati va muxaka wokarhi), loko se ndzi twa comela, a swi olova ku ndzi swi tshova.
Xiphemu lexi xa vutomi, ndzi vula lexo fona fona, xi vuye xi hundza, ku fana na lexiya xo ndzi tshamela ku rhwala vavasati emabarakeni. Ndzi tshike mhaka yo fonela no tsalela swihungwani vavasati endzhaku ko nwa mune wa tibiya. Hambi loko se ndzi nwe khume-mbirhi wa tibiya, a ndzi nga ha foni, a ndzi nga ha tsali swihungwani. Ndzi lo wu tshika ku wu tshika moya walowo. Vutomi byo pfumala ndzhuti, bya karhata no tika ku byi hanya, munhu i fanele a tirhana na mhaka ya:
– Ku fonela vavasati loko se u popiwile na tikiwa hi ku vila ka ngati.
– Ku hembela vavasati lavawani.
– Ku tlhelela a ya xavelela eka vavasati lava a nga va byela ku va ya fela le kule hi minkarhi ya kona, se sweswi i fanele a ya va byela ku a a ri ku tlangeni. Swa tika!
Ndzi vuye ndzi karhala. Ndzi vuye ndzi tinyiketela eka wansati un’we, a ri yexe. Loyi a ndzi tiyimisele ku hanya na yena, hi ku tshembeka, hi rirhandzu ra xiviri. A ndzi bula na yena, ndzi n’u tsalela swihungwani swo tsokombela, ndzi n’u fonela hi minkarhi. A ndzi chivirika ngopfu hi yena, yena ntsena. Ndzi kombisa ku tshembeka na ku tiyimisela. Ndzi navele no tihumesa na yena, hi siku leri a a tlangela malembe ma yena mo velekiwa. Mhaka leyi a ndzi nga se tshama ndzi navela kumbe ku ehleketa ku yi endla eka nsati un’wani eka nkarhi lowu hundzeke. Ku tinghenisela ka mina, eka wansati loyi, ku humelele hi nkarhi lowu na mina a ndzi ri eku cinceni hi ku hetiseka, ku ndzi ta va wanuna loyi ndzi nga yena namutlha. Wanuna loyi namutlha a tsalaka hi ntiyiso wa le makorhweni, loko swi ta eka timhaka ta vavasati, i vumbiwe hi nkarhi wa xiyenge xa wansati loyi.
Swilo swi fambe hi ndlela yo xonga, yo tlhe yi nyoxisa. Kumbe ndzi ta ku a swi famba hi ndlela yo nyoxisa enhlokweni ya mina ndzi ri ndzexe. Ku vula ntiyiso, a ndzi tivi ku ku humelele yini. Ndzo tiva ku, loko wansati loyi a nghenile evuton’wini bya mina, ndzi pfale xikolo lexi ingi a ndzi xi pfurile masiku ndzhaku, xikolo xo dyondzisa vavanuna ku hatla va vona ku wansati wa va tsakela kumbe a nga va tsakeli, hi xikongomelo xa vugelegele. Xikolo xo dyondzisa tsima. Ntsena ku, hambi loko xikolo xi pfariwile, mali ya ntsariso a va ha yi kumangi, tani hi ku se a ni yi dyile, hi ku tshembela eka vutivi bya mina, na ntokoto wa mina, loko swi ta eka timhaka ta mintlhaveko ya vavasati. Tani hi ntolovelo, ku fana na vavanuna hinkwavo lava pfatlanyiweke timbilu, na vutiduni lebyi tshoviweke hi wansati, loko swilo swi nga ha fambangi khwatsi na wansati loyi, ndzi tibyerile, ndzi tlhe ndzi byela maxaka na vanghana, ku: “Nsati loyi, hi yena a nga lahlekeriwa. Hayi mina. Hi ku mina ndza antswa ngopfu ku hundza yena, kumbe ku hundza leswi siku rin’wani a nga ha vaka swona.” Ku hundze nkarhinyana, ku tshwama ka mhaka yo ndzi tsandzeke ku khomelela nsuku, mhaka yo ndzi xupukeriwe hi xiluva, ku ndzi dzikise exihlobyeni xa mbitsi, ivi ndzi kota ku lemuka no twisisa ku, hi ntiyiso, ku hambana ka mina na nsati loyi, loyi a nga lahlekeriwa, hi mina: 1- Yena a nga lahlekeriwanga hi nchumu, hi mhaka ku, entiyisweni, a nga ndzi rhandzangi na kan’we, a nga ndzi lavangi. 2 – Sweswi, yena a a lo mpfha! Emavokweni ma xigangu lexi a xi n’u vukarha hi minkarhi vutomi byi ri karhi byi nyoxisa, a nga ndzi ehleketi no ndzi ehleketa, ndzi ri karhi ndzi biwa hi xivundza enkoveni wa vavasati, na ndzi n’u ehleketa. A ndzi thsama na ndzi n’u ehleketa minkarhi hinkwayo, hi mbilu leyi pfurhaka langavi, tani hi ku, a ku ri yena loyi a nga ndzi endla ndzi tshemba ku ndza yi tiva mbilu wa wansati. Kambe, loko ndzi ta va ndzi tsandzekile ku n’u endla ku a tshika jaha leriya, a ta eka mina, ndzi vuye ndzi dyondza ku, mbilu ya wansati a ndzi yi tivi.
Ndzi vuye ndzi amukela ku, ku hava na xilo na xin’we lexi ndzi xi tivaka hi mintlhaveko ya vavasati. Mhaka yo hlamarisa, i ku, hinkwavo lavo thlariha, lava nga tshama va endla vulavisisi byo anama, byo enta, hi mhaka vavasati, va fikelele kwala na mina ndzi nga fika kona. Ndza tivutisa ku, hikokwalaho ka yini ndzi nga va yingisangi. Ndzi tsundzuka masiku ndzhaku, a ndzi hleka marito ma vavanuna van’wani, marito ma vutlharhi… Loko ndza ha tiphina hi ku nyanyuriwa hi ku twisisana loko a ku ri kona eka nkarhi walowo, exikarhi ka mina na wansati loyi a ndzi va na ni ri na yena. A ndzi va byela ku i madodomezi, ndzi ku a va na ntokoto wo khoma vuheri bya mbilu ya wansati, ivi va ndzi languta, hi mahlo ma nghala, va ku: “U ri yini?” Loko ndzi ye eka vona, ku ya va vona, endhawini yin’wani yo nwa byala, leyi thyiweke: “Ku Rhukaniwile Wanuna Loyi a Twisisaka Mintlhaveko ya Wansati”. Endzhaku ko tsandzeka ku wina mbilu ya wansati loyi a ndzi n’u rhandza, ivi ndzi twisisa mhaka yo, vavasati a ndzi va tivi, a ndzi va twisisi. Ndzi yile eka vavanuna, xikandza xa mina xi funengetiwe hi nkumba wa tingana, kambe a ndzi va khomele mhaka yin’we ntsena. Ndzi fike eka vona, ndzi ku: “Vavanuna, ndzi tsandzekile ku twisisa mintlhaveko ya vavasati. Mi vule ntiyiso wo hetelela. Xisweswo, ku engetela marito ma n’wina ma vutlharhi, ndzi ri: A ndza ha lavi ku twisisa vavasati!nWansati loyi a nga ta tshama na mina, ku ta va ku rhandza ka yena. Ndzi nge he hlongorisi nghala hi rihlanga, ndzi fela ku tshama na wansati. Ndzi ta endla ntsena leswi kotekaka. Sweswo ntsena. Tani hi ku, rirhandzu na mintlhaveko, swi humelela ntsena laha swi nga kotekaka ku swi humelela. Ku humelela loku, ku endliwa hi vanhu va ri vambirhi. Hayi hi hi munhu un’we a ri yexe. Tani hi ku, rirhandzu, i xilo lexi nga humelelaka, swi vula ku, ri wela eka swilo hinkwaswo leswi nga ha humelelaka la misaveni. Swilo swo tsandza ku humelela, swi endliwa hi va Superman, mina ndzi wanuna, ndzi munhu, ku fana na van’wani.” Loko ndzi hete ku vula sweswo, ndzi humile ethavheneni yaliya ya vito ro leha, vito ro chovolela vavanuna, ndzi hume na ndzi yimise nhloko, hi vutinyungubyisi, ivi ndzi vhe ndzi hambana na gova ra vavasati. Masiku lama, ndzi tichayela katara ya mina, ndzi tsala matsalwa, mintsheketo, swiphato, na tin’wani timhaka, kwala, evembeni ra vavasati, ndzi ri karhi ndzi vuyiserisa matimba, eka wansati loyi a landzelaka.
Image: Pixabay