Vutomi bya EPP Mhinga – “Etlela hi kurhula Rivoni ra rixaka”

Lembe ra 2017, ri ale ku hela hi ndlela leyinene, endzhaku ka ku hundza emisaveni ka nsini ya ndhuma, MD Xirinda, rixaka ra Vatsonga, ri tlhele ri langutana na ndzhuti wa papa ra ntima, hi ku hundza emisaveni ka Muchaviseki Edward Percy Piet Mhinga.

Nkulukumba Mhinga, la tivekaka ngopfu hi nkomiso wa EPP, a ku ri wanuna wa matimba, wo tiyisela, wa xivono. Ku ve munhu wo rhandza ku hlaya no dyondzisa matimu, a tlhela a endla matimu.

EPP, hi ku hlamusela ka matimu, u velekiwe hi siku ra 5 N’wendzamhala hi lembe ra 1927, ku ri n’wana wa vumbirhi wa Tatana Piet-Maxamba, wa Nkhavi, wa Sundhuza, wa Mhinga. Nkulukumba Piet Maxamba, Tatana wa nkulukumba EPP, a ku ri ndzisana ya Hosi Ezekiel Mhifnanga. Kasi EPP yena, u mame vele ra manana Makhanani Helina N’wabayi, ku nga Nganakati ya ka Hlungwani. Kwalomuya ka lembe ra 1943 kumbe 1944, nkulukumba EPP Mhinga u sungule ku nghena xikolo, le Xilaxu Mission School, lexi a ku ri xikolo xa kereke ya Swiss. Xikolo lexi, hi xona xi nga vuya xi thyiwa vito ra Mhinga Primary School.

Tani hi leswi a ku ri n’wana wa le vuhosini, a tlhela a ri n’wana wo tsakela dyondzo, u kote ku ya emahlweni na dyondzo. U nghene eDouglas Smith Secondary School, lexi a xi tiveka ngopfu, exikarhi ka Vatsonga hi ku angarhela, ku suka eSave ku ya fika eTransvaal. Nakambe, Douglas Smith Secondary School, a xi tiveka ngopfu hi vito ra “Limana”, ku nga “Lemana Missionary School”. EPP u pase ntangha 6 hi lembe ra 1945. U ye emahlweni a dyondza le Lemana, la hi lembe ra 1948 na 1949 a nga hlawuriwa tani hi murhangeri wa vadyondzi endzahku ka ku va a ve mudyondzi loyi a nga khoma xiyimo xa yinhla, hi ku pasa. Ndzaku ka sweswo, EPP Mhinga u hlawuriwe ku va Mulawuri-Nkulu wa xikolo, laha vutihlamuleri bya yena a byi katsa ku langutisa ku vadyondzi hinkwavo va landza no xixima milawu ya xikolo, va tlhe va tikhoma hi khomelo leri ku nga rona ra vululami. EPP u tlhele nakambe a hlawuriwa tani hi nandza wa mutshama-xitulu, eka nhlangano wa Vadyondzi va Ripfumelo ra Xikreste, Student Christian Association (SCA). U ve mudyondzisi wa Xikolo xa Sonto a tlhela a va ka “Blue Cross” la a nga korhoka swin’we na Mun’wanati kulobye, yena Xivambu Eduardo Mondlane, loyi a nga hetelela ku ri un’wani wa vakondleteri va vandla ra FRELIMO, leri a nga ri rhangela eka ku lwela ntshuxeko etikweni ra Musambiki.

EPP Mhinga u dyondzele tidyondzo ta vudyondzisi le Lemana College, hambi loko a hlangene na swirhalanganyi, a nga helanga matimba. U hlangane na swirhalanganyi swo fana na ku pfumaleka ka timali to yisa emahlweni mhaka ya tidyondzo, kambe hi ku pfuniwa hi mufambisi wa xikolo, u vuye a pfumeleriwa ku titsarisela ku dyondzo yo va mudondzisi. Ku suka hi siku ra 5 Sunguti 1950, EPP Mhinga u ve mufambisi wa xikolo xa “Anderson Memorial Primary School”, eNdhengeza, Duiwelskloof District. Xikolo lexi a xi ri hansi ka vulawuri bya kereke ya “Assemblies of God Mission”. Hi lembe ra 1953, u yisiwe ku ya va mufambisi wa xikolo xa “Caledon Primary School”, lexi na xona a xi ri ehansi ka vulawuri bya kereke ya “Assemblies of God Mission”. Eka nkarhi walowo, EPP Mhinga u kote ku hetisa tidyondzo ta Form 5, leyi ku nga Grade 12 hi ndzinganiso wa masiku lawa. EPP Mhinga a ku ri munhu wo chivirika no gingirika ngopfu eka timhaka leti a ti yelana no antswisa vutomi bya rixaka ra Vantima hi ku angarhela, leswi swi tikombe loko a hlawuriwa tani hi nandza wa mutshama-xitulu wa “Transvaal United African Teachers Association (TUATA), ku nga Nhlangano Wa Vadyondzisi va Vantima eTransvaal, la a nga tirhana no kondletela no fambisa xiyenge xa swa mintlangu. Ku suka kwalano, u vekiwe tani hi matsalani wa vufambisi bya xikolo, la hi hala tlhelo, a nga tlhe a va xirho eka “Health Education Committee” ya le xikolweni, leyi a ri na vutihlamuleri byo vumba no kunguhata nongonoko wa tidyondzo eka vana va ntangha ya 1.

EPP Mhinga, u vuye ta va mudyondzisi, tlhelo nhloko ya xikolo xa le tikweni ra ka Mhinga, ku nga “Mhinga Combined School”. Eka nkarhi walowo, loko a ha ri nhloko ya xikolo xa le tikweni ra rikwavo, etikweni ra Afrika Dzonga, a ku gingiritekiwa hi mhaka yo rixaka ra Vantima ri aviwa no tsemeriwa mindzilikano ya matiko-xikaya, hi ku ya hi ririmi kumbe rixaka. Hi lembe ra 1969, Xivambu Eduardo Mondlane, loyi a nga va nakulobye wa EPP Mhinga le Lemana, u vuye a hundza emisaveni, a ri etikweni ra Tanganyika, leri namutlha ri tiviwaka tani hi Tanzania. Vumbirhi ka vona, a va ri eka gondzo rin’we ro lwela ntshunxeko wa rixaka ra rikwavo, hambi leswi a va hambana hi swiyimo swa tindlela leti a ku lwiwa hi tona, na ku anama ka leswi a swi lweriwa. Xivambo Eduardo Mondlane u hetelele a va murhangeri wa Frelimo, ku nga vandla leri a ri lwela tiko hinkwaro ra Musambiki, kasi EPP Mhinga u hetele a ri mulweri wa tiko-xikaya ra Vatsonga, hikokwalaho ka xiyimo lexi a xi simekiwe hi mfumu wa Apartheid.

Hi lembe rero ra 1969, EPP Mhinga ku ve murhumiwa wa Yindlu Ya Vuhosi Bya ka Mhinga, ku ya yimela Mfumo-Xivongo, na ku va mukondleteri tlhelo muvumbi-kulobye wa nhlangano lowu a wu gingireteka ku kuma tiko-xikaya ra Vatsonga. Nhlangano wa kona, wu thyiwe vito ra “Amashangaan Territorial Authority”, lowu nga tlhe wu tiviwa tani hi “Gazankulu Territorial Authority”. Eka migingirko ya liya, vuswikoti bya yena eka vufambisi na vurhangeri, a byi ri erivaleni. Loko a ri mufambisi wa “Mhinga Primary School”, a ku ri xirho xo gingirika xa “Vhembe Show Committees”, a tlhe a va nandza wa mutshama-xitulu wa CZBA. Hi nkarhi walowo, EPP Mhinga a ku ri xirho xa Huvo Ya Gazankulu, la a ku ri yena mulawuri wa swa timali. U vuye a va Murhangeri wa Ntlawa wa swa Timali, “Finance committee for the Gazankulu Territorial Authority”, ku suka hi lembe rona leriya ra 1969 ku ya fika lembe ra 1973. Lembe ra 1973, EPP Mhinga u hlawuriwe tani hi Mufambisi wa Huvo ya Tiko-Xikaya Ra Gazankulu (Speaker of Parliament), laha a nga va eka xiyimo xexo ku ya fika lembe ra 1978. Lembe leri nga landzela, se a swi endla khume ra malembe eka Tiko-Xikaya ra Gazankulu.

Hi 1979, EPP Mhinga u hlawuriwe tani hi Holobye wa Dyondzo. Tani hi Holobye wa Dyondzo, wundlo wa rixaka a wu ri emavokweni ma ndzawulo ya yena; ku suka 1979 ku ta fika 1994, Ndzawulo ya Dyondzo a yi khomiwe hi EPP Mhinga. Handle ko a va Holobye wa Dyondzo, EPP Mhinga a ku ri Nandza wa Holobye-Nkulu, ku suka hi lembe ra 1979 ku ta fika lembe ra 1994.

Loko ku sungule mhaka ya minkanerisano ya CODESA (Convention for a Democratic South Africa), nkulukumba EPP Mhinga, swin’we na murhangeri wa vandla xa Ximoko Xa Rixaka, Holobye-Nkulu wa tiko-xikaya ra Gazankulu, nkulukumba HWE Ntsan’wisi, va ve xiphemu xa minkanerisano le Kempton Park. Endzhaku ka ku hundza emisaveni ka Holobye-nkulu HWE Ntsan’wisi, hi lembe ra 1993, nkulukumba EPP Mhinga ku ve yena Holobye-Nkulu wo khomela, la a nga rhangela Tiko-xikaya, hi hala tlhelo a nghenelela tinhlengeletano ta CODESA, laha eka tin’wani ta tona, a nga hlangana na murhangeri wa tiko ra Afrika Dzonga, nkulukumba Jacob Zuma. Loko Huvo ya Gazankulu yi hlawule nkulukumba SDW Nxumalo tani hi Holobye-nkulu, endzhaku ka ku lova ka nkulukumba Ntsan’wisi, EPP Mhinga u vekiwe tani hi Holobye wa Timhaka Ta Xikaya (Minister of Interior/Home Affairs). Ivi hi lembe ra 1994, hi loko a tihumesa, kumbe a tshika ximfumo migingiriko ya swa Mfuma-Tiko.

Tani hi mudyondzisi, tlhelo mufambisi wa xikolo lexiya xa Mhinga Primary School, u swi kotile ku lwa ngopfu ku vona ku vadyondzisi va hakeriwa hi ku ringana ntirho wa vona. U tlhele a chivirika ngopfu ku, xikolo lexiya xi va na swikolo leswi a swi ri marhavi, ku fana na Maxakadzi Primary School, Maphophe Primary School, Matiyani Primary School na Ripambeta High School. Xikolo xa “Mhinga Primary School” xi tshame xi kuma sagwati ro huma eka mfumu wa le xikarhi, tani hi xikolo lexi a xi tirhe ngopfu. Yin’wani ya mintirho leyi nkulukumba EPP Mhinga, tani hi Holobye wa Dyondzo, a nga ta sala a tsundzukiwa hi yona, i mhaka liya ya pfhumba leri a nga ri kondletela, ro eka tiko rin’wani na rin’wani, ku fanele ku va na xikolo xa le hansi. Ku tlhe ku tiyisisiwa mhaka yo ku va na xikolo xa le henhla emugangeni lowu katsaka matiko mo hlayanyana. U tlhele a simeka pfhumba ro ku akiwa xikolo xa le henhla eka Mfumu-Xivongo un’wani na un’wani. Loko Vatsonga va ta ve va kume Tiko-xikaya ra vona, a ri aviwe hi swifundza-ntsongo swa Ntsevu. Holobye EPP Mhinga u simeke pfhumba leri nga aka xikolo xo dyondzisa vadyondzisi eka xifundza-ntsongo xin’wani na xin’wani.

A ku ri wanuna wo rhandza ngopfu mhaka ya dyondzo.

Xisweswo, u simeke ntsindza wa tidyondzo ta vutshila le Giyani (Science Centre), a tlhe a simeka xikolo xo dyondzisa vadyondzisi va Ntivo-Tinhlayo, Vutshila na Ririmi ra English. Tani hi holobye wo rhandza ngopfu mphakelo wa vutivi na vutlharhi, EPP Mhinga u tiyisise ku ndzawulo ya dyondzo, yi veka nawu wo, vana hinkwavo lava nghenaka swikolo swa le henhla, va boheka ku kuma dyondzo ya Ntivo-Tinhlayo (Compulsory Mathematics). Loko a hlawuriwa ku va Holobye wa Dyondzo hi lembe ra 1979, Gazankulu a ku ri na 12 wa swikolo swa le henhla, kambe loko a ya tshika ntirho hi lembe ra 1994, se a ku ri na 163 wa swikolo swa le henhla.

EPP Mhinga u ve;
– Mufambisi wa Gazankulu Transport (1980 – 1996)
– Mufambisi wa Fumani Gold Mine (1981-1992)
– Mufambisi wa Louis More Mine (1984 -1999)
– Mufambisi wa Shutter and Shooter
– Murhangeri wa Ximoko Progressive Party

Nkulukumba EPP Mhinga a ku ri wanuna wa mabindzu na vurimi. La a nga tisungulela bindzu ro xavisa tinyama na ndhawu ya Vudyelo, le tikweni ra ka Mhinga. Ku ve yena mukondleteri wa “Malamulele District Business Association”, ku nga Nhlangano wa Mabindzu ya le ka Malamulele, lowu a nga tlhela a wu rhangela. Ku navisa xivono lexi, u vuye a hlanganisa van’wamabindzu hinkwavo va swifundza-ntsongo swa tiko, ku suka Giyani, Malamulele, Hlanganani, Ritavi, Lulekani na Mhala, va vumba nhlangano un’we wa mabindzu, lowu nga thyiwa vito ra Gaza Chamber of Commerce (GAZCOC) lowu a nga wu rhangela hi malwandla na ku chivirika. “GAZCOC” a ku ri nhlangano-xirho eka “NAFCOC”, leyi nga va yinhla eka ku simekiwa ka “African National Bank”.

Nkulukumba EPP Mhinga a ku ri wanuna wo xiximeka, wo xiximiwa, ku nga ri ntsena exikarhi ka Vatsonga va Gazankulu, kambe hambi eka Vatsonga lava a va ri Rhodesia (Zimbabwe), ku katsa na lava va le Musambiki. Mintirho ya yena a yi twala hinkwakwo. EPP Mhinga u chivirike ngopfu, ku hlanganisa Van’wanati hinkwavo, swi nga ri na mhaka na mindzilikani. La a nga kondletela vun’we exikarhi ka Van’wanati lava nga Afrika Dzonga, Zimbabwe, Musambiki, hambi ku ya fika le Malawi. Vutivi bya yena eka matimu ya Vatsonga, a byi ri bya xiyimo xa le henhla ngopfu…

Mun’wanati u hundze emisaveni hi siku ra 2 Ndzhati hi lembe ra 2017, a ri na malembe mo ringana 90. Ntirho wo heleketa nkulukumba EPP Mhinga wu endliwe le kerekeni ya Evangelical Presbyterian Church of SA (Swiss Mission). U vekiwe endlwini ya yena yo hetelela le masirheni ma Vuhosi Bya ka Mhinga.

Wisa hi ku rhula Mun’wanati
Xisana xa rixaka
Ntivindza wo famba hi milenge
Manghimani wo leha
Rivoni ra rixaka
Jaha ra Maxamba
Wa Nkhavi
Wa Sundhuza
Wa Mhinga
Wa Nkuri
Wa Dlamani, yena Ximambani
Wa Maxakadzi
Wa Malenga
Wa Gunyule
Wa Batsa
Wa Xinyela Babeni
Wa Macimba ya tihuku
Wa Xenda-Magego
Mudyi wa bangu
Mulenge