Hi lembe rero, endzhaku ka ku endliwa ka xikuwha, lexi a xi tiyisiwe hi ku tala ka ndzeyani, Valungu va vuye va ya boha xikungu na Nghunghunyani, hosi ya Vangoni, leyi a yi tshama eBileni etikweni ra Van’wanati va ka Makwakwa. Xikungu lexi a va xi boha, a ku ri xo ya dlaya timbita ta mintimu le Khoseni.
Hi malembe ma ku fuma ka Hosi Magudzu, tiko ra le Khoseni a ku ri ebyandlani, ka huku yo fa hi mafurha, mintlhambi ya tihomu na timbuti a yi tete swiganga na minkova. Leswi a swi endla ku vanhu va tiko va nga ri na mhaka no ya tirhela Valungu le Lourenço Marques, Natal kumbe le Kimberly. Hi hala tlhelo, a swi tika ngopfu ku Nghunghunyani a ya eKhoseni, ku ya khoma vavanuna a va xavisela Maputukezi tani hi mahlonga. Mhaka leyi, yi vilerise Valungu, hi loko va kucetela Nghunghunyani ku rhuma vandla ra yena ro tshembeka, ku ya hlasela eKhoseni. Mavandla ma yena a ma taleriwe hi Mabulandlela, ku nga Vatsonga lava a va amukele ku tirhisiwa hi Vangoni, ku xanisa Vatsonga-kolobye. Nhlayo yo tala ka vandla leri nga rhumiwa ku ya hlasela eKhoseni, a ku ri Vandzawu, lava loko va twe matimba ya timbita ta le Khoseni, va khomiwe hi ku chava na rhumbyani ra xiyimo xa le henhla ngopfu.
Kambe lexi a xi tika, i ku murhangeri wa mavandla a ku ri un’wani wa va ka Khosa, loyi na yena a a swi tiva kahle ku le timbiteni, na le Nkanyini, a ku chacheriwi marhonge. Valungu hi voxe, hi ku tirhisa vaneri va kereke ya Swisa na Roma, tani hi tinhlori, se a va swi twile ku mhaka yo faya timbita letiya, a yi vevuki. Timbita ta le Khoseni a ti ri na matimba swinene, yo tlula mintsheketo hinkwayo leyi a yi tsheketetiwa hi vaneri. Valungu hi voxe, a va chava ngopfu ku tshinela etimbiteni. Ku te loko Hosi Magudzu va hundza emisaveni, va vekiwa hi ku landza nawu wa le Khoseni, va funghiwa hi nkanyi lowu na wona a wu ta va gandzelo, ku fana na Nkanyi lowuya wa masingita, wa mahlori, wa matimba.
Loko Vangoni, Mabulandlela na Valungu va ha boha xikungu, Hosi Mafavaze, loyi a nga khoma nhonga ya vuhosi, a khomela Nganakani Xongela ku kondza a kula, va rhumele rito ri ya eka Tihosi-ntsongo ta ka Khosa, na Tihosi ta lava ingi va akile exikarhi, na le kusuhi ka va ka Khosa; va ka Mathe (Mundlovhu na Sambo), va ka Mukhavele na va ka Nkuna, na va ka Malwani (Munisi) va tivisiwa ku ku ta va na ntirho wo phahla mpfula, ku ta hlongola ntungu wa swivungu lowu a wu tinyike matimba etikweni hinkwaro, ngopfu eka matlhelo ma nambu wa Vembe. A ku laveka va ta na tihuku, timbuti, hambi tihomu…. va tlhe va ta na n’wahuva, maxalani na xikombe, ku ta vandzeka vuputsu.
Hi ku landza nawu wa le Khoseni, loko ku fika nkarhi wo fana na lowuya, Hosi a swi nga laveki yi huma etikweni. Kanene, loko rito ri fike le ka Xisungele, Hosi Mukhatini wa Vumbirhi va hundzise rito eka Hahani lonkulu ka vona, ku nga Poxela, leswaku va rhelela va ya le ntsindza. Poxela a tivisa N’waTingomanini, tani hi mupfuni wa yena eka swilo swa timhamba. Swi va tano na le ka Hosi Xilangavanhu, tata wa Hosana Xokwe… lava, hi vona van’wani lava a va phahla mpfula eKhoseni.
Timbita letiya, a ti khome xihundla xa matimba ya munhu ehenhleni ka ntumbuluku. A ti tshama ti tele hi mati, mo dzwihala dzwi!!! A ti rindziwa hi nyoka yin’wani yikulukumba. Nyoka liya, a yi nga vuriwi hi vito ra nyoka. Mbila ya vukarhi, leyi a yi ri na ntamu wa swimeme swa khume swa ntshava. Le ndzeni ka mati, timbita letiya, a ti ri na tingwenya letikulu. Khwati ra kona, a ku nga ngheni munhu, handle ka loko va Matsuvani va Xisungele na va Poxela na va N’waTingomanini va ri kona. Hambi tihunyi ta kona, a ti nga tshoviwi. Loko homu, mbuti kumbe nyimpfu yo tshuka yi lahlekela kona, a yi nga landziwi hi munhu. Vanhu va matiko lava nga rhambiwa, va rhelela eNkanyini. Tani hi leswi se a ku ri na lava a va yingisa vaneri, vona a va yangi.
Loko Valungu, Vangoni na Mabulandlela va twa ku Tihosi na Tihosana, Tinganakani na Tinganakati ta ka Khosa, ku katsa na lava nga akelana na vona, va hlanganile le Nkanyini, va vona swi antswa ku ya hlasela. Hosi Malwani va fike va tivisa Hosi Mafavaze ku mavandla ma Valungu ma tilulamisela ku ta hlasela, xisweswo, vanhu va yena va vambe ngoma le kusuhi na le Murhakweni. Vuputsu se a byi vupfile, ku ngheniwa eka ntirho wa kona, Poxela na N’wampapele, na N’waTingomanini, tani hi vamakwavo vaxisati va Tihosi, lava ku nga vona vaphahli vakulu va mhamba, va sungula hi ku vita mavito ma va Mbhokota, Hubyanyana, Magutsulani, Fularhe, va vika ntungu wa swivungu lowu se a wu tate tiko…. Ku vitaniwa Ripanga ro xeka.
Loko va ku:
Ripangaa!
Ripangaa!
Lava a va vekiwe ku ta tlhava homu ya gandzelo, va tlhava homu liya, gulu ra ntima ri wa hi rimhondzo. Eka nkarhi walowo, tingwenya le timbiteni, ti sungula ku khida, ti ba mati hi mincila ya tona. Ti sungula ku bonga. Poxela na N’wampapele va ya emahlweni va huwelela, va karhi va hangalasa n’wahuva emoyeni, mati ya le timbiteni ya sungula ku khapa, ya khiringa hi ntila, ya kongoma la ku nga tshama Mafavaze na Xongela, loko ya fika emilengeni ya vona, ku biwa minkulungwani leyi a yi ta twala na le ribuweni ra Vembe kumbe le ribuweni ra Ritavi.
Lava a va ri ekule, va lo twa hi ku dzindza ka tilo. Mafavaze a teka tlharhi a nyika Xongela, kutani Xongela a ri tamela hi voko ra xinene.
Hi loko N’wamapepele a ku:
“Ndzilo wa Ndzhonghoo!”
Xongela a hlamula hi ku tlhava tlharhi eka misava yo tsakama. Kwalano, mati ya khiringa ya ya eka xivandla lexi ku nga tshama varhambiwa… Kwalano, Hosi Hokwe Rivisi Munyamatsi, a sisimuka, a teka jomela ra vuputsu, a nwa, ivi a nyiketa vanhu ku un’wani na un’wani a nantswa swintsongo a hundzisa emahlweni, eka nkarhi walowo, le timbiteni se a ko ciniwa, ku twala na tingwenya leti a ti kenkela. A ku biwa mindzhumba yi twala onge i swigingi swa ntlhambi wa tindlopfu leti tsutsumelaka ku ya nwa mati etiveni. Loko ku hele ku cina, ku dyiwa, ku nwiwa vuputsu lebyi nga endleriwa vanhu va tiko. Hi loko Hosi Malwani a rhuma ntsumi ku ya kombela ku vulavula na Hosi Mafavaze.
Rito ra Hosi Malwani ri ku:
“Nyimpi ya Valungu na Vangoni yi le ku teni”
Loko va ha luka mano, xibakabaka xi lo bohana, ku dzwihala, leswi vanhu a va tele mpfula, va ba minkulungwani vavasati, va ba swithopo vavanuna… Kasi eka nkarhi walowo, a ku na mpfula ya xihangu, leyi nga endla ku General Costa Pires, loyi a nga suka eLourenço Marques na vandla ra yena ra nyimpi, a lahlekeriwa hi ndlela, ivi a nwela le Nkomati. Ku nwele yena na kwalomuya ko hundza madzana manharhu ma vavanuna va vandla ra yena. Lava nga pona, va fike va khomiwa hi mavandla ma ka Munisi.
Hi hala tlhelo ra ka Hlalukwani, Vangoni na Mabulandlela va biwe hi xidzedze lexi a xi ri na xihangu, rihati na moya. Hi ku chava, n’anga ya Mabulandlela, yena Mutungameri, hi loko a byela vandla ku swilo swi bihile, loko va ha hlengeletana, ku ba tilo rin’wani leri nga va pfala mahlo na tindleve, nkarhi wo lehanyana, loko va sungule ku pfuka endzhopeni, va lo tsutsuma va nga ha languti endzhaku, van’wani va nwela eVembe. Mutungameri, hi ku chava ku loko o khomiwa hi mavandla ma le Khoseni, a nge poni rifu, na loko o kota ku fika ka Nghunghunyani, a nge poni ku dlawa, a swi vona swi antswa ku teka xiboho, ivi a funya byongo bya ngwenya, a fela ethlelo ka mintundu ya yena. Kanene, mavandla ma siye vavasati, swihlangi na lavakulu va hetisa ku cina, va ya rimba khokholo, leswi mpfula a yi nisa xiswona emahlweni ka vona, Mabulandlela a ma khomiwa onge i makhutla. Tani hi leswi a vo tsutsuma va nga ha tivi ku va ya kwini.
Mpfula loko yi ya xa, rito ri fika le Lourenço Marques ku General Costa Pires u nwele ematini le Nkomati, loko va ha rindzele ku twa ku nhlaselo wa Nghunghunyani wu endlise ku yini, va kuma ku na vona va nwele eVembe. Mabulandlela ma nga nwela eVembe a ma fika kwalomuya ka mune wa madzana. Kasi nhenha Mahlovani Khosa, va lo khayima kunene, vandla ra nala ri ya nwela ematini. Mpfula yi tirho mintirho yimbirhi hi kan’we. Swivungu na swona, swi vuye swi hangalaka. Ku va na ntshovelo wo chavisa swinene. Vanhu va dya va xurha, kambe a byi nga phahi hi mhaka tinyimpi ta Nghunghunyani na vanakulorhi va yena va Maputukezi.
Mpfula yi tlhe yi sungula ku na hi tinguva, ku xurhiwa etikweni, tani hi leswi a ku ri eka byandlani ka huku yo fa hi mafurha. Tinyawa, n’wahuva, xikombe, maxalani, makwembe, mariwa..swi tata matshala na madulu. Na sweswi, loko mpfula yi laveka, ku yiwa le timbiteni letiya. Nkanyi wa le Khoseni, wa ha lo tiki-tiki…
XITSUNDZUXO: TIMBITA TA LE KHOSENI, A HI TSALWA RA MATIMU, I NTSHEKETO.