Vatsonga van’wani, va vula ku rito “Malume” a hi rito ra Xitsonga – ntiyiso hi lowu

Tindzimi ta la misaveni, ti na ku hlangana na ku hambana hi ku ya hi mintlawa ya tona. Tani hi ku tindzimi ti vumbiwa no vupfisiwa exikarhi ka mindhavuku, tindzimi leti, ti na tirhiselo leri kombaka marito ma vuxaka, hi ku ya hi ndhavuko wa lowo.

Rito “Malume”, i rito leri Vatsonga va ri tirhisaka, ku vula makwavo wa xinuna wa mutswari wa xisati, kumbe ku vula n’wana wa xinuna va Malume hi yexe. Rito leri, a ri tirhi eka Xitsonga ntsena, tindzimi to hlaya ta la Dzongeni bya tiko-nkulu Afrika, ta ri tirhisa, hambi leswi ri pfaka ri hambana hi tsalelo kumbe mpfumawulo eka tindzimi to hambana. Leswi, swi pfa swi endla Vatsonga van’wani, va vula ku rito “Malume” a hi rito ra Xitsonga.

Xana ririmi ra Xitsonga, ri na mongo wa rito leri?

Hi ndhavuko wa Xitsonga, Kokwani wa xinuna wo tswala Manana, hi yena muphahli wa mhamba leyikulu. Vutsonga byi xixima ngopfu kaya ka mutswari wa xisati. Kambe, hi minkarhi yo tala, ntirho na vutihlamuleri byo phahla mhamba leyi, i swilo leswi endliwaka hi vamakwavo va Manana lavaya va xinuna.

Mongo wa rito “Malume” hi Xitsonga, wu vula “Muphahli”.

Hi Xitsonga, a ku phahli mani na mani, mhamba yi phahliwa hi n’winyi wa yona. Rito “Malume”, ri pfela ka riendli “Ku luma”, kambe ku nga ri “ku Luma” ko kakatlula hi meno. Ku Luma, i riendli leri vulaka ku phahla kumbe ku lahela, hi lexi endlaka hi Xitsonga, loko ku fika nguva yo vupfa ka mihandzu; Hosi ya tiko, n’winyi wa misava, ku nga n’winyi wa mhamba ya tiko, yi endla ntirho wo “Luma Nguva”, ku nga ku phahla ku mihandzu yi dyiwa ximfumu.

“Ku Luma” nguva, i “Ku Phahla” nguva.

Etikweni leri ku nga na Hosi ya xiviri, hi Xitsonga, vukanyi a byi nwiwi ximfumu loko Hosi yi nga se byi “Luma”. Ku Luma, tani hi ku phahla kumbe ku lahela, swi vula “Ku tiyisa”; hi lexi endlaka, hi Xitsonga, loko ku gongodzeriwa mhengu eka mbhinyi wa xikomu, mbatlu kumbe xihloka, swi vuriwa “Ku lumela”, ku nga ku tiyisa.

Malume, i Muphahli.

Loko Xitsonga xi ku, “Mhamba leyikulu i ya vakokwana”, swi vula ku mhamba leyikulu, hi liya ya le kaya ka Manana, hi yona mhamba ya nkava na mafi. Xivuriso lexiya xo “Malume wa luma”, a xi vuli ku Malume i munhu wo kakatlula vatukulu hi meno, xi vula ku “Malume wa phahla”. Nakambe, xivuriso lexi, a xi vuli swona swo Malume u fanele ku endla vuxaka bya masangu na vatukulu va yena. Hi Xitsonga, malume a nga tekani na ntukulu.

Avuxeni.