Matimu ya va ka Ngoveni – “Yingwe yo koma”

Swivongo swa vanhu hinkwavo, swi hlamuseleka hi ririmi leri vanhu va xivongo xexo va vulavulaka rona, kumbe hi ririmi leri vakokwa va vona a va vulavula rona. Xin’wana xa xivongo lexi nga tala eka Vatsonga, i xivongo xa ka Ngoveni.

Va ka Ngoveni, i Valambya.

Valambya tani hi nyimba, va hlayile swinene, nxaxameto wa vona, hi ku katsakanya, Valambya i va:

• Ngoveni
• Ximange
• Muchaviya
• Mapengo
• Mahlawule
• Nhlangwani etc…

Xana rito “Valambya” ri vula yini?

Rito Valambya ri pfa eka rito “Milambo”, ku nga vunyingi bya “Nambu”; hi swona swi endlaka, van’wana va tirhisa “Vanambya”. Va tirhisa vito leri hi mhaka ku, a ku ri vanhu vo rhandza ku tshama ekusuhi na nambu, ivi vutshama-tlhelo-ka-nambu, swi hundzuka vito ra vona.

Valambya hinkwavo, i rixaka ra tinyimba ta le vuxeni, mhaka yo Valambya i Vangoni, i dyondzo leyi nga sungula loko ku sungule dyondzo yo vungunya Vatsonga hi ku angarhela, laha Vatsonga hinkwavo va rilelaka no sindzisa Vuzulu. Mhaka yo katsa marito ma Xingoni, loko ku phatiwa xivongo xa ka Ngoveni, na yona, ku ve ntolovelo wa malembe la ma ha ku hundzaka, ku ri ndlela yo ringeta ku lwela Vungoni. Swi endliwa hi ku vaviseka ka Vatsonga hinkwavo tani hi rixaka. Kambe, va ha tele va ka Ngoveni vo a va tirhisi swiphato swo katsa marito ma Xingoni. Mavito ma va kokwa va vona, ma hava Vungoni, leswi kombaka kahle ku Valambya hi ku angarhela, a hi Vangoni. Ku na va ka Ngoveni lava vulaka ku Ngoveni i “Ngubani”, ku tlhe ku na lava vulaka ku Ngoveni i “Ngobese”, kambe, ku hava vumbhoni bya matimu, hambi vumbhoni bya vuphati lebyi kombaka ku Ngoveni i Ngubani, kumbe Ngobese. Tlhandla-kambiri, va ka Ngubani na va ka Ngobese, a hi van’we, xisweswo, swa tika ku loko vona va nga ri van’we, vumbirhi bya vona va nga va timintsu ta nyimba ya Valambya hinkwayo.

Loko swi ta eka tsalelo, hi Xitsonga i Ngoveni, kumbe Ngovene (ku na tsalwa leri hlamuselaka ku hikokwalaho ka yini, hi Xitsonga, xitwari xa le makumu, xi pfa xi hambana ku suka ka A, E na I), tsalelo ro siva V hi B, i tsalelo ra Sesotho na Xingoni eka swivongo swa Vatsonga.

Xana rito “Ngoveni” ri vula yini?

Rito Ngoveni, ri pfa ka rito Xingove, ku nga Ximanga kumbe Xipixi hi marin’wana man’wana ma Xitsonga. Rito Ngoveni, i ro bumabumela Xingove, tani hi ku, va ka Ngoveni va fungha hi Xingove. Hi swona swi endlaka loko va phata xivongo va ku;

1. “Ma siya a govile” – Hi mhaka ku, loko ximanga u xi pfuka, xi vamba nhlana, xi u gova.

2. “Mulambya ku nyela endleleni a tshemba nkanu” – Hi mhaka ku, ndlela yi hava nhova, yi basile, ximanga a xi nyi la ku nga na thyaka, a xi nyi enhoveni kumbe etaleni.

3. Loko vaxisati va ka Ngoveni va tiphata va ku; “Mbhuri ya Mulambya”, lava xinuna va ku, “Mpohlo ya Mulambya” – i mhaka ku, ximanga xi tshama xi basile, a xi twani na thyaka.

Va ka Ngoveni votala, va hlangana ka tinyimba leti:

• Xitari
• Xibotani
• Xinyangani
• Masingiri
• Ntlaru
• Xongani
• Xikwakwa
• Xidzidzana
• Muchaviya

Xifundza-ntsongo xa ka Masingiri eMusambiki, emhirini wa Limpopo Trans-National Park, xi thyiwe vito ra un’wani wa vakokwa va ka Ngoveni.

Hi ku katsakanya, loko va tiphata va va phata swo hambana, kamba swi vuya swi hlangana eka:

Ngoveni
Mulambya ku nyela
Wo ala ku nyela enhoveni
Hi ku chava ku tlhaviwa
Wo nyela endleleni
Hi ku tshemba vurhena
Wo etlela na dzovo
Dzovo ro vangama
Mulambya wa furha
Mahlota hi byakwe
Matsunana
Yingwe yo koma
Mulambyaa!