“Mati i Vutomi”
Nguva ya xixika i nguva leyi tolovelekeke hi mikhuhlwana. Xin’wana i ku, hi nguva leyi, miri wa munhu swa kala ku wu twa torha. Hambi swi ri tano, miri hi woxe, a wu tshiki ku lava mati hi mhaka ku titimela. Mati ya na nkoka swinene emirini. Swi tikisela miri loko wu pfumala mati, xisweswo, swi na nkoka ngopfu, ku hi nwa mati hi minkarhi yo tala. Tsundzuka ku, kwalomuya ka 60% ya miri wa munhu, yi vumbiwa hi mati.
Swin’wani swa leswi mati ya tirhaka swona emirini hi leswi:
- Mati ya engetela ntamu
- Mati ya hunguta minkarhalo
- Mati ya pfuneta ku hunguta ntiko
- Mati ya pfuna miri ku humesa thyaka
- Mati ya pfuna ku tiyisa nhlonghe
- Mati ya pfuna ku tengisa ngati
- Mati ya tiyisa masocha ma miri
- Mati ya pfuna ku horisa ku pandza ka nhloko
- Mati ya pfuna ku nyika matimba eka vununa
- Mati ya pfuna miri ku gayela swakudya
- Mati ya pfuna ngopfu ku munhu a ya exihambukelweni hi ku olova, tani hi ku, mati ya hlulukisa thyaka.
- Mati ya pfuna ku lawula hiselo ra miri
- Mati ya tiyisa minsiha
- Mati ya tiyisa rihanyo ra xivindzi
- Mati ya tiyisa rihanyo ra mbilu
- Mati ya tiyisa rihanyo ra tiyinso
Swi na nkoka ngopfu ku nwa mati:
- Endzhaku ka ku dya
- Loko u ya ku etleleni
- Loko u pfuka
- Loko u heta ku tsakamisa
- Loko u heta ku tirhuma
- Loko u ya eku tiololeni
- Loko u ri eku tiololeni
- Loko u heta ku tiolola
Eka swakudya, loko wa ha ku heta ku dya swakudya swa mafurha, ringeta ku nwa mati yo kufumela kumbe muhavulo wo hisa. Mati yo titimela ya fika ya tiyisa mafurha, leswi nga ta hlwerisa mhaka yo gayeriwa ka swakudya sweswo. Loko u ri munhu wo nwa byala, swi na nkoka ngopfu ku nwa mati loko u nga se ya eku nweni, nakambe, swi na nkoka ku nwa mati loko u nga se etlela. Xihoko xi na vuswikoti bya herisa mati emirini, hi rivilo lerikulu, xisweswo, swa laveka ku mati ya hatla ya siviwa.
A swi tshamisekangi ku mpimo wa mati lowu humaka emirini, wu ri ehenhla eka mpimo wa mati lawa u ya nwaka. Miri lowu pfumalaka mati, wu hatla wu karhala. Hambi ku karhala ka miehleketo, kumbe byongo, ku hatlisa ku va kona loko miri wu kayivela mati. Eka lava va nga na xirhalanganyi xa miri wo tika, swi kahle ku va siva swinwiwa swo nyanganya, hi mati yanene. Na lava nga na ku xanisiwa hi tiyinso, kumbe mbilu, swi na nkoka ku va tshama va ri ku nweni ka mati.
Minkarhi hinkwayo, kuma nkarhi wo nwa mati.
“Miri wa torha, i miri wo tsana”
Image source: pixabay.com