“Loko u pfilunganya ku tenga ka ririmi, ku ta sala mimpfumawulo yo pfilunganya byongo”
Tsalwa leri, ri yisa emahlweni mhaka ya tirhiselo ra rito “Avuxeni”. Eka tsalwa leri nga hundza, a ri hlamusela mongo wa rito “Avuxeni“. Leri, ri hlamusela ku nghena ka rito “Ahee” eka mbulavulo wa Xitsonga.
- Nkoka na tirhiselo ra rito “Avuxeni”
Hi ku ya hi Vutsonga, loko munhu a ku: “Avuxeni”, rito ro hlamula i “Avuxeni” kumbe “Avutsonga”. Rixaka rin’wani na rin’wani, ri na ndlela leyi ri themendhelaka vurona hi yona. Xikombiso, hi Tshivenda, loko va xeweta hi ku themendhela rixaka ra vona va ri; “Ndaa! Ndau ya Ndou!” Swivulwa leswi, a swi na nkarhi wa siku, i swivulwa swo themendhela rixaka ra vona, hi ku vitana mimfungho ya tinyimba-mbirhi leti vumbaka rixaka, ku nga Ndau (Nghala) na Ndou (Ndlopfu).
Bapedi loko va themendhela rixaka ra vona, va tirhisa “Thobela”, va pfa va tirhisa “Mokone”. Marito hi mambirhi, a ma na nkarhi wa siku, ma tirha mixo, nhlikanhi, madyambu na vusiku. Rito “Thobela”, hi mongo-xidzi wa rona, i ro vula ku loyi a xewetiwaka, i wa rixaka ra vukosi. Xiga lexi, a xi hlamarisi, tinxaka hinkwato leti nga na vutinyungubyisi hi vutona, ti tivula Vukosi, ku hava rixaka leri nga tithemendhelaka hi vuhlonga. Kasi mongo wa rito “Mokone”, kumbe “Bokone”, tani hi ku, loko va xeweta rixaka hinkwaro, va pfa va ku: “Thobela Bokone”, ri vula mheho na rona. Loko Vatsonga va tithemendhela hi Vuxa, hi Vurhonga, hi Vutsonga, hi Vuhuma-dyambu, rixaka ra Bapedi va tithemendhela hi mheho ya “N’walungu”. Pfuxelelo leriya ra Thobela Bokone/Mokone a ri na nkarhi, tani hi ku, i ra rixaka.
Xana rito “Ahee!” ri pfa kwi eka mbulavulo wa Xitsonga?
Tindzimi, la ti hlanganaka kona, ku va na leti nga ta va na matimba yo hlohlotela no tshikelela tin’wani. Vatsonga, hi kanyingi, va swi rhandza ngopfu ku lomba marito ma tindzimi ta vambe, ivi va dlaya marito ma Xitsonga. Rito “Ahee”, i rito ro lombiwa eka tindzimi ta rimintsu ra Sesotho; Vatsonga va ri kuma eka lavaya vo loko va xewetana va tirhisa Thobela, Dumela, ivi lavo hlamula va ku “Age” kumbe “Ashe”. Mpfumawulo wa “G” eka tindzimi ta Sesotho, wu yelana na “H” eka Vatsonga, hi swona swi nga endla “Age” yi hundzuka “Ahee”.
Rito leri, ri wela eka ntlawa un’we na marito mo fana na:
- Maja-malume (Mokgatsa Malome)
- Ku khalima (Go kgalema)
I marito lama Vatsonga va ma encenyetisaka, hi ndlela yo ringeta ku ma nyika mfpumawulo wa Xitsonga. Mongo wa rito “Age”, wu yelana na “Ina ka” eka Xitsonga. Hi Xitsonga, “Ina ka” yi tirhisa ku tiyisisa mpfumelelano na leswi nga vuriwa hi xivulavuri xo sungula.
Dumelang! Pfumelani!
Age! Ina ka!
Vutsonga, byi hlamula “Avuxeni” hi “Avuxeni” kumbe hi “Avutsonga”.