Nkoka wo mamisa ricece

Xitsonga xi ri; “vele ra manana i vutomi.“

Xivulwa lexi nga la henhla, xi tiyisisa nkoka wa mafi eka n’wana, lero, hambi loko n’wana a kurile, a nga rivali mafi la ya nga tisa vutomi. Tani hi swivumbiwa swo tala swa misava leyi, wansati, a nga vilerisiwi hi ricece ra yena ku ri ta dya yini loko ra ha ku heta ku tshana eka leyi misava, tani hi ku, ntumbuluko a wu tsandzeki.

Hi ntumbuluko, loko ricece ri fika emisaveni, a ri sunguli hi ku dya xin’wana na xin’wana, mutswari u ri nyika swakudya swo hlawuleka ngopfu, leswi akaka no tiyisa marhumbu ma ricece, ku ri ta kota ku dya swakudya swo hambana-hambana loko ri kurile. Swakudya leswi swo hlawuleka, i mafi. Ku mamisa, swi vuyerisa mutswari, ricece, ndyangu, na mbangu hi ku angarhela.

Hi Xitsonga, mafi ya na nkoka ngopfu, ku nga ri eka ku kurisa ricece ntsena, kambe na le ka ku tiyisisa vuxaka bya n’wana na va le kaya ka mutswari wa xisati. Nakambe, loko munhu a endla onge wa phungela, ku vuriwa ku onge hi loko a nga kumanga mafi hi ku hetiseka, leswi vulaka ku, masungulo ya yena a ya tshamisekanga.

XANA MAFI YA VUMBEKA NJHANI?

Loko wansati a biha emirini, miri hi woxe wu sungula ku tilulamisa ku endla ntswamba lowu nga ta va mafi ya n’wana loyi a nga ta velekiwa. Hi lexi endlaka, wansati loyi a nga biha emirini, u rhanga a va na mafi, hambi loko ku nga se fika siku ro kuma xihlangi.

NKOKA WO MAMISIWA EKA RICECE:

Ricece leri kumaka mafi, ri na rihanyo ro antswa.

• Mafi, ya hunguta khombo ro ricece ri khomiwa hi vuvabyi bya Mbukuli (Pneumonia), Mukhuhlwani, kumbe ku tluleriwa hi switsongwa-tsongwani.
• Mafi yo sungula, loko ricece ri sungula ku mama, (Colostrum/Premilk) ya fuwe ngopfu hi swihlawulekisi swo fana na Vitamin A, leswi pfunaka ku sivela vuvabyi eka ricece.
• Mafi ya sirhelela ricece na le ka khombo ra vuvabyi bya mahlo.

Vaongori na tin’anga, va lemukisa ngopfu hi ta nkoka wo mamisa ricece, ngopfu eka ntsevu wa tin’wheti to sungula tani hi ku, na marhumbu ma ricece ma va ma ha ri eku vumbekeni. Leswi swi vula ku, mati, mihavulo, mikapu, hambi ku ri ntswamba wa Formula, a swi faneli ku nyikiwa ricece, handle ka swiletelo swa n’anga kumbe muongori.

• Vulavisisi byi komba ku, ku mamisa ricece eka ntsevu wa tin’wheti to sungula, swi hunguta khombo ra vuvabyi bya Rifuva (Asthma/Asma), Nhlombho (Allergy/Alergia), ku vaviseka ka tindleve xikan’we na ku vaviseka ka Mahahu, na nchuluko.
• Mutswari a nga mamisa n’wana ku ya fika eka malembe mambirhi, kumbe ku tlula.
• Ku hambana na ntswamba lowuya wa Formula, mafi ya na nkufumelo lowu ringaneke ku ricece ri nga mama nkarhi un’wani na un’wani
• Mafi ya pfuna eka ku vumba byongo bya ricece, leswi pfunetaka ngopfu ka tirhelo ra byongo, ngopfu eka vuhlayisi bya vutlharhi.

Vulavisi byi komba ku mafi ya pfuna ku kurisa mihleketo eka ricece

XANA MUTSWARI U VUYERIWA HI YINI LOKO A MAMISA RICECE?

• Ku mamisa swi aka no luka vuxaka byo tiya ngopfu exikarhi ka mutswari na n’wana
• Ku mamisa, swi pfuna wansati ku hola endzhaku ka ku vaviseka hi ku lun’wa na ku
• Vavasati lava mamisaka, va tihungutela khombo ro khomiwa hi Mfukuzani ya Vele (Breast Cancer) na Mfukuzani ya Xiveleko (Ovarian Cancer)
• Ku mamisa ka tirha tani hi Nsivela-mbeleko.

Loko ku mamisa ku famba hi fambelo ra kona, lero, minkarhi hinkwayo loko ricece ri lava ku mama ri nyikiwa vele, swi endla miri wa wansati wo nonokisa ku endla matandza, leswi nonokisaka mhaka yo ya emasikwini, xisweswo, swi tika ku wansati a biha emirini.

• Ku mamisa, ku humesa “Prolactin hormone”, leyi endlaka ku “oestrogen hormones” na “progesterone hormones” ti fambela ekule, hi ndlela ya leyo, miri wa wansati wu tsandzeka ku endla matandza, leswi vulaka ku, swa tika ku wansati a biha emirini, swi tlhe swi nyika na nkarhi wo n’wana a kula hi ku ringanela, ku nga ri na rivilo ro a tlhandlametiwa.

Loko ingi vaxisati va mamisa vana hi ku ringanela, hi ndlela leyinene, vuvabyi byo fana na vuvabyi bya Chukele (Diabetes), Nchuluko, Mbukuli, Ndlandlamuko wa miri (Obesity) a byi ta hunguteka ngopfu. Ku hava ntswamba lowu nga pfukaka wu ringene na mafi hi swihlawulekisi, hambi wo themendheriwa wu tlhe wu durisiwa, eka mafi ya mutswari wu nge ringanisiwi. Mafi i ntumbuluko. Vavasati a swi lavi ku va chava ku mamisa vana va vona, hi ku chava vanhu, tani hi ku swi nga va sivela ku vuyeriwa hi swihlawulekisi swa mafi, leswi nga kumekiki kun’wani. Loko wansati a ri na xirhalanganyi xo karhi, eka mamiselo ra yena, swi na nkoka ku hatlisa a ya evuongolweni ku ya kuma ku pfuneka.

Mutsari: Tracy Shivambu (Dietician)

featured image: lactation-911.com