Hi ve na nkateko wo burisana na Dokodela Khensani Madlome eka gondzo ra vona, tani hi munhu, tani hi mudyondzi, hala tlhelo tani hi mudyondzisi.
Khensani Madlome i mudyondzisi wa Xitsonga le Great Zimbabwe University. Dokodela Madlome i mudyondzisi wo chivirikela ririmi ra Xitsonga, ngopfu etikweni ra Zimbabwe. Ntokoto wa vona, na ku gingirika ka vona eka timhaka to hluvukisa no sirhelela ririmi ra Xitsonga, a hi xihundla.
VIVMAG: Xana Khensani Madlome i mani?
KHENSANI MADLOME: Khensani Steyn Madlome i n’wana Hasani Felix Madlome Cawuke.
VIVMAG: Mi kulele kwi?
KHENSANI MADLOME: Ndzi tswaleriwile emugangeni wa ka Murhibani, exifundzeni xa N’wanedzi ehansi ka Xifundzankulu xa Maswingo.
VIVMAG: A swi ri njhani eku kuleni ka n’wina, mi ri Mutsonga, laha Xitsonga a xi tekeriwa ehansi?
KHENSANI MADLOME: A swi tika swinene hikuva a ku ri na ku hlekiwa, ku nyefuriwa, ku nyadziwa, no vitaniwa hi mavito mo sapatela. Kambe munhu a hetelela a tiyisela.
VIVMAG: Mi dyondze Xitsonga exikolweni?
KHENSANI MADLOME: Ee, mina a ndzi xi dyondzangi exikolweni. Exikolweni laha a ndzi dyondza kona a ku nga dyondziwi Xitsonga
VIVMAG: Hambi leswi mi nga pfumala nkateko wo dyondza Xitsonga exikolweni, i yini lexi nga endla ku mi va na ku kuceteleka ku ya tokota tidyondzo ta Xitsonga?
KHENSANI MADLOME: Mina ndzi ve na mbitsi yo lava ku tikarhata hi mhaka ya ku tokota hi Xitsonga hikokwalaho ko vona ririmi leri ri tshikeleriwa no voneriwa ebodleleni. Ngopfu-ngopfu laha a ndzi dyondzisa kona (eHigh School) a ku ri na vadyondzisi-kulorhi va tindzimi timbe lava a va nga tsakeli ririmi ra Xitsonga. Se mina ndzi sungurile hi ku ringeta ku lwela timfanelo ta vadyondzi no va tiyisa leswaku va nga hetiwi matimba. Se ndzi naverile ku tivona ndzi ri xiphemu xo yisa emahlweni tidyondzo ta Xitsonga etikweni rerhu ra Zimbabwe, tani hi ku, Vatsonga hi tele ngopfu la Zimbabwe.
VIVMAG: Hi swihi swirhalanganyi, kumbe mintlhotlho leyi langutanaka na Vatsonga etikweni ra Zimbabwe?
KHENSANI MADLOME: Swirhalanganyi leswi va hlanganaka na swona i ku va va nga khomiwi ku fana ni tinxaka tin’wana. Va ni ntlhotlho wa ku va timfanelo ta vona ta ririmi, na ta Vutsonga ti tshikeleriwa. Hileswaku ririmi ra hina ra Xitsonga a ri tekeriwi enhlokweni leswi hetisekeke, hambi ku ri eswifundzeni lomu Vatsonga va kumekaka kona. Swilo swin’wana swi endliwa ehandle ka vutivi bya vona emigangeni ya vona, xikombiso sweswi ku na mhaka ya mindzilikano ya Gonaranzhou National Park leyi cinciwaka yi karhi yi dya ndhawu ya madyelo ya swifuwo swa vona. Xirhalanganya xin’wana a ku na vuhaxi lebyi enerisaka rixaka rerhu. Loko va lava ku vuyeriwa hi swa rifumo ra le xifundzeni va rhangeriwa hi vanhu va tinxaka timbe, lava nga ni vuxaka ni lava fambisaka swa tipolitiki.
VIVMAG: Swa ha tika ku Mutsonga a vulavula Xitsonga eHarare?
KHENSANI MADLOME: Ku vulavula Xitsonga eHarare swi hlamarisa vo tala hikuva van’wana va nga vutisi na leswaku i ririmi ra le kwihi. Hambi swi ri tano loko hi hlanganile tani hi Vatsonga a ku na loyi a hi sivelaka ku vulavula.
VIVMAG: Xana ku na radio yo haxa hi Xitsonga etikweni ra Zimbabwe?
KHENSANI MADLOME: Radio yo haxa hi Xitsonga yi kona kambe a yi yimeli Xitsonga ntsena, ku haxiwa tindzimi to hlaya swinene lero nkarhi wa kona i wuntsongo ngopfu.
VIVMAG: Mi byi vona njhani vumundzuku bya ririmi ra Xitsonga eZimbabwe?
KHENSANI MADLOME: Vumundzuku bya Xitsonga byi tikomba leswaku byi ta va kahle tani hi leswi Vumbiwa byi hlohlotelaka ku tirhisiwa ka tindzimi ta Vantima ta 16 ku katsa na Xitsonga.
VIVMAG: Mi titwa njhani ku va munhu wo sungula ku kuma Doctorate ya Xitsonga eZimbabwe na le University of Zimbabwe?
KHENSANI MADLOME: Ndzi twa ku tsaka swinene hi tlhelo lerin’wana ndzi twa wu ri ntlhotlho wa ku va ndzi languteriwile ku tisa mbuyelo wo karhi erixakeni, na le ka ririmi ra hina hi ku angarhela.
VIVMAG: Xana Doctorate ya Xitsonga mi yi dyondzele kwi?
KHENSANI MADLOME: Ndzi yi dyondzele eUNIVEN
VIVMAG: Mi ve kona eka ku hundzuluxa Vumbiwa bya Tiko Ra Zimbabwe byi ya eka Xitsonga, ha mi khensa Muhlengwe eka ntirho lowo saseka.
KHENSANI MADLOME: Ina ndzi ve kona eka ntirho wa vuhundzuluxi bya Vumbiwa bya Zimbabwe.
VIVMAG: Xana norho wa n’wina, tani hi munhu loyi a nga tokota eka ririmi ra Xitsonga, hi wihi?
KHENSANI MADLOME: Norho wa mina i ku vona Xitsonga xi kota ku fikelela mitirho hinkwayo leyi endliwaka hi tindzimi tin’wana ta tiko leri.
VIVMAG: Wu njhani ntirho wo dyondzisa Vatsonga ku rhandza ririmi ra vona, no twisisa Vutsonga bya vona?
KHENSANI MADLOME: Ntirho wo dyondzisa Xitsonga wa tsakisa, naswona i wukulu swonghasi. I ntirho lowu lavaka vulavisisi byi nga tiya ku ta kota ku khorwisa vadyondzi leswaku va twisisa Matimu ya Vutsonga bya vona.
VIVMAG: Xana Thesis ya n’wina a yi vulavula hi yini?
KHENSANI MADLOME: Thesis ya mina yi vulavula hi mitlhontlho ya swa vuvulavuri (Grammar) na swa ndhavuko eka vuhundzuluxi bya Xitsonga eZimbabwe, a ku langutiwa mitlhontlho leyi eka swiyimo swo hambana swa vuvulavuri eka matsalwa yo karhi ya laha Zimbabwe.
VIVMAG: Migingiriko yo ririmi ra Xitsonga ri va na tsalelo rin’we leri fanaka, eZimbabwe, Afrika Dzonga na Mozambique, yi fika kwi?
KHENSANI MADLOME: Migingiriko leyi wonge ya ha languteriwa leswaku vanhu va twanana hi mhaka leyi. Ingaku le Mozambique, ku ta fika sweswi, va na tsalelo ra vona. Laha Zimbabwe hi ve hi tirhisa tsalelo rin’we na ra Afrika-Dzonga lero swa hi olovela ku tirhisa matsalelo lama. A swi lava se ku twananiwa eka matiko lama nharhu leswaku hi endla njhani ku hi kuma ndlela yo kurisa ririmi ra hina hi ndlela yin’we.
VIVMAG: Hi swihi swirhalanganya nkulu?
KHENSANI MADLOME: Eka mhaka leyi, swirhalanganyi i ku van’wana va ni mavonelo mo hambana hi mhaka ya Vutsonga. Van’wana va ha khomelela eka swa Vuchangana leswi ku nga ndzhuti ntsena. Mi nga rivali ku Vuchangani byi na vuswikoti byo pfilunganya Vatsonga. Hi hetelela hi nga kumani, eka mhaka yo hluvukisa rixaka ra hina, na mhaka yo hluvukisa ririmi ra hina
VIVMAG: Mi nga vula yini eka Vatsonga lava chavaka Vutsonga bya vona? Ngopfu lavo chava ku vulavula Xitsonga
KHENSANI MADLOME: Lava chavaka Vutsonga ndzi va hlohlotela leswaku va tinyungubyisa hi Vutsonga bya vona. Va swi tiva leswaku a ku na munhu wo antswa ku tlula un’wana laha misaveni. A va tikarhatele ku tiva ririmi ra vona no amukela Vutsonga bya vona
VIVMAG: Mi tsakela vutsari bya va mani eka Xitsonga?
KHENSANI MADLOME: Eka vatsari va Xitsonga ndzi tsakela vutsari bya Swiyenge swo hambana, sweswi ndzi le ku hlayeni ka vutsari bya Matimu ya Vatsonga, ku fana na Mathevula Mandla, Junod, H.A, na H.P, Bannerman H. Eka Vutlhokovetseri ndzi tsakela nhlengelo wa switlhokovetselo swa Ndzhumba wa Afrika, ni bya Magayisa, na Vutomi byi hundzulerile bya Babane na Malungana.
VIVMAG: Vunanga bya Xitsonga mi tsakela bya mani?
KHENSANI MADLOME: Eka Vunanga bya Xitsonga ndzi tsakela bya vayimbeleri vo tani hi: Dr Thomas Hasani Chauke, George Maluleke, Ekson Maluleke, Jeff Maluleke, Ximambana, Ntombi Marhumbini na mufi Peta Teanet ni van’wana vo tala
VIVMAG: Rito ro hetelela Muhlengwe
KHENSANI MADLOME: Ro hetelela ndzi nga ku; Vatsonga hi rixaka lerikulu hi nga titekeli ehansi. A hi khomaneni hi va nyandza yin’we. Hi lwela Vutsonga byerhu, hi hambana na vanhu lava hi hambanyisaka ku ya hi tinyimba ta vona. A hi khomaneni, Vahlengwe, Vahlave, Vadzonga, Van’wanati, Vabila, Vahlanganu, Valambya, Valoyi, Vakhosa, Vatembe na n’wina van’wana hinkwenu. Vutsonga byi anamile, byi nge heli hi ku copeta ka tihlo. Ndzi nga engeta ndzi ku; Vutsonga, Vutsonga lebyi, a byi lawuriwi hi mindzilikano ya vakolonyi, a byi lawuriwi hi matiko. loko hi lava ku kurisa Vutsonga byerhu a hi khomaneni hi va nyandza yin’we, tani hi Vatsonga, hi hunguta kumbe ku herisa ku nyefulana hi mhaka mindzilikano, hi tshika ku hahluriwa hi vanhu va makwanga, hi nga pfumeli ku vitaniwa hi mavito ma ndzhukano.
INKOMU! KHANIMAMBO!
Amhlophe Doc