Xana Gwambe, Dzavani, Nghunghunyani i va mani?

Ku na tsalwa leri nga tshama ri hlamusela xivumbeko xa timhaka leti nga endla ku Gazankulu yi tirhisiwe tani hi nteve wo pfilunganya Vatsonga. Eka vulavusisi lebyi nga endliwa hi VIVMAG, byi kombe ku Vatsonga va yimbelela risimu ro a va ri tivi. Vatsonga va nhlayo ya le henhla, ngopfu lava nga hanya ehansi ka Mfumo wa Tiko Xikaya ra Gazankulu, va xi tiva kahle xiphato lexiya xi nga na marito mo fana na:

“Vatsonga
Vatukulu va Gwambe na Dzavani
Swihluke swa Nghunghunyani
Vamaboxa-ndleve”

Mhaka yi hlamarisaka i ku, Vatsonga vo tala, a va se swi tiva ku Gwambe, Dzavani, Nghunghunyani i va mani. Tin’wani ta tinhlamulo leti Vatsonga va nyikaka tona hi leti:

1. Gwambe na Dzavani i nuna na nsati, hi vona vatswari va Vatsonga hinkwavo.
2. Gwambe na Dzavani i nuna na nsati, i vatswari va Nghunghunyani na Soshangani.
3. Gwambe na Dzavani i vamakwavo, i vana va Nghunghunyani.
4. Gwambe na Dzavani i vamakwavo, i vana va Soshangani.
5. Gwambe na Dzavani i vankatikulobye, hinkwavo i vasati va Nghunghunyani
6. Gwambe i n’wana Dzavani
7. Gwambe i n’wana Nghunghunyani.
8. Nghunghunyani i makwavo lonkulu wa Soshangani.

Tinhlamulo leti, a ti humi ka swihlangi kumbe tindzumulo, i tinhlamulo leti vuriwaka hi vanhu lavakulu. Handle ka fenya leri ti nga na rona, ti komba kahle ku, Vatsonga va pfilunganyeke ngopfu, hi ku tirhisa swiphato swo a va swi twisisi.

XANA GWAMBE, DZAVANI, NGHUNGHUNYANI I VA MANI?

• Gwambe i kokwa waxinuna wa va ka Valoyi.
• Dzavani i kokwa waxinuna wa Van’wanati va ka Maluleke.
• Nghunghunyani i kokwa wa xinuna wa va ka Amashangaan.

XANA VATUKULU VA GWAMBE I VA MANI?

Vatukulu va Gwambe i vanhu va ka:

• Valoyi
• Mukansi
• Makaringi
• Madzenga
• Mathevula
• Mbadze
• Mparhuke
• Xilowa etc… na hinkwavo lava nga marhavi ma xivongo xa ka Valoyi, i vatukulu va Gwambe.

XANA VATUKULU VA DZAVANI I VA MANI?

Vatukulu va Dzavani i va:

• Maluleke
• Mangolele
• Mapayi
• Xikundu
• Mhinga etc… na hinkwavo lava va nga va swivongo leswi nga marhavi ma xivongo xa ka Maluleke, i vatukulu va Dzavani.

XANA SWIHLUKE SWA NGHUNGHUNYANI I VA MANI?

Swihluke swa Nghunghunyani i vanhu va ka:

• Nxumalo
• Mkhatshwa
• Mabhaduye
• Muyanga
• Masuku
• Nguyuza etc… na vanhu hinkwavo va swivongo leswi nga marhavi ma xivongo xa ka Nxumalo ehansi ka rixaka ra Vatsonga na mfumu wa ka Dlamani (Swazi).

XANA MABOXA-NDLEVE I VA MANI?

Na swona swi vula yini?

Rixaka ro boxa tindleve i Vangoni. Leswo boxa tindleve swi te na Vangoni eVutsonga. Vatsonga lava a va khomiwa enyimpini, a va pandziwa tindleve, tani hi ndlela yo va fungha ku i mahlonga, ku endlela ku na loko va tsutsuma, va ta voneka hi ku olova. Vatsonga lava nga pandziwa tindleve, a va vuriwa “Mabulandlela / Mabuyendleya”, ku nga swioxa-nyama swa ka Amashangaan, hi vona a va rhumiwa ku famba va yiva no phanga.

Vatsonga lavo pandziwa tindleve, lava se a va amukele vuhlonga bya vona, na vona se a va pandza tindleve ta vana va vona vaxinuna, ku hetisisa mhaka leyi nge: N’wana wa hlonga i hlonga. Vatsonga lava va nga ala ku fumiwa hi Amashangaan, a va pandziwangi tindleve.

Ku vula rixaka ra Vatsonga ku i Vamaboxa-ndleve, i ku rhukana rixaka hi ku ri thya ku i rixaka ra mahlonga. Hambi ku ri vona lavaya va nga pandziwa tindleve, kumbe vatukulu va vona, swa tshwama ku va tikirheta ndzhukano wo va vula mahlonga. Vatsonga, swiphato swo rhukana rixaka, swivulwa swo pfilunganya rixaka, switlhokovetselo swo simeka vuhlonga eka Vatsonga, swi fanele ku hungutiwa, ku swi nga vi mbewu ya mfava eka vatukulu va n’wina.