Mandhandi (Abelmoschus esculentus), i mihandzu ya ximilani lexi rimiwaka hi Vatsonga, ku tlula kwalomuya ka magidi mambirhi ya malembe. A hi Vatsonga ntsena va tivaka ximilani lexi, kambe tani hi ku xa kumeka ngopfu ku suka en’walungwini ku ta fika dzonga-vuxa (Vutsonga) bya tiko-nkulu Afrika, xi tlhe xi kumeka na le vupela-dyambu Afrika, xikan’we na le nkaveni wa Afrika.
Ximilani lexi, xi wela eka ntlawa wa switshepuki (ku katsa na Guxe). Mandhandi a ko va swakudya ntsena. Vutsonga byi na swihlawulekisi eka swakudya, a ku dyiwi xin’wani na xin’wani. Ximilani lexi, a xi hlawuli ngopfu misava, xa mila entlhaveni, xa mila eripfuleni, hambi ebileni na le jiweni xa mila. Xo lava ntsena ndzhongo wo ringanela, na dyambu ro kufumela.
Mandhandi i swakudya leswi, handle ka nantswo, handle ko xurhisa, nkoka wa rihanyo emirini wu va wu ri kona.
Swihlawulekisi swa Mandhandi:
- Ku lawula mafurha emirini.
- Ku lawula ndlandlamuko wa miri.
- Ku hunguta ku bohana ka le ndzeni.
- Mandhandi ma taleriwe hi “Vitamin A”, leswi endlaka ku ma pfuna eka ku sasekisa nhlonghe.
- Mandhandi ma fuwe ngopfu hi “Flavonoids”, leswi endlaka ma pfuna ngopfu hi vusirheleli eka vuvabyi byo fana na mfukuzani ya mahahu na ya nomo.
- Eka vaxisati, mandhandi ma na nkoka ngopfu, ma fuwe hi “Folates”, swi endla ma pfuna ngopfu eka ku sivela mhaka yo va kuma vana vo vaviseka tinhloko na mihlana.
- Mandhandi ma tiyisa marhambu na mahlanganisi.
Mandhandi i swakudya swo, hambi eka vanhu lava vabyaka, lavo loko va dya swakudya swa tlhela, mandhandhi ma na matimba yo ala ku tlhela.
Xitsonga xi ri, “Swakudya i murhi lowu hi dyaka hambi hi nga vabyi”.
Image source: Expo International Primo