Xivongo xa ka Makhuvele (Makhubele/Makhubela), i xin’wani xa swivongo swa Vatsonga lexi nga na nhlayo yo nyawula. Va ka Makhuvele, hi rimintsu i Van’wanati. “Van’wanati” a swi vuli ku vanhu va ka Maluleke, tani hi ku; va ka Maluleke ko va xin’wani xa swivongo swa Van’wanati, a hi vona Van’wanati va ri voxe. Va ka Makhuvele, i nyimba yin’we na va ka Xivambu; vumbirhi bya vona, va phahla Nkome le henhla. Mfunghu wa swivongo leswi mbirhi, i Khutla. Hinkwavo va fungha khutla, va Xivambu va ri vambula, kasi va Makhuvele va ri hulela.
Makhuvele i KHUTLA.
Loko va khale va ka Makhuvele, lava nga rhurhela eTransvaal, va ku “Mugwena”, a va vula ku Khutla na rona ra fuma ematini (i ngwenya, va vula vungwenya byo fuma ematini). Hi lexi endlaka va Makhuvele lava nga Mozambique, Swaziland, Zimbabwe, a va tirhisi “Mugwena” tani hi ku, a va fikangi la ku nga na nkucetelo wa tindzimi to fana na Tshivenda kumbe Khelobedu. Hambi swi ri tano, vona va tirhisa Hulela, Mhunti ya mona. Kasi loko va ku “Mhunti ya mona”, a va nga vuli Mhunti tani hi Mhunti, kambe a ku ri xivulavulelo xo themendhela Khutla. Khutla na rona, ra tlula ku fana na Mhunti, kambe ri tshama ri pfimbe nomo, ku nga “mona”, xisweswo va ku “Mhunti ya mona”. Na lavaya va nge “Mhuntana”, va vula rona Khutla, Mhunti leyintsongo.
Rito Makhuvele ri suka ka riendli ‘ku khuva/khuvika’, hi Xitsonga swi vula ku humesa khuvi; va va va vula khutla loko ri humesa Khuvi.
Tirhiselo ra ririmi eka ku tlhokovetsela swivongo, ri dzike ngopfu, ri nga endla lavo tsandzeka ku twisisa tirhiselo leri, ku va lahleka. Hi lexi endlaka ku kumeka va ka Makhuvele la va landzulanaka, un’wani a ku i Mugwena, un’wani a ku i Mhuntana; a va swi twisisi ku va vula xilo xin’we. Loko va ku “Hulela”, i ku va ka Makhuvele, a va tirhisa ndlela yo hulela makhutla endzhaku ko ma khoma, tani hi ndlela yo ma hlayisa. Mugwena, Hulela, Mhuntana a hi mavito ma vanhu, i vutlhokovetseri bya xivongo ehenhleni ka mfungo wa Khutla.
Rito “Mugwena” a ri vuli swona swa “Mokwena” ya lavaya va Basotho / Batswana. Hi lexi endlaka, van’wani va ka Makhuvele va pfilunganyeka, va nga ha swi tivi ku xana mfungho wa vona i Ngwenya, Mhunti kumbe Khutla. Va kona va ka Makhuvele, ngopfu hala Vuvhenda, lava nga hetelela va tirhisa “Mugwena” tani hi xivongo.
Matimu ya hlamusela nakambe ku, va Xivambu na va Makhuvele, hi vona va nga dyondzisa Vatsonga vo hlaya mhaka yo omisa tihlampfi endzhaku ka ku tsheva.
Xivongo xa ka Makhuvele, a xi na marhavi mo tala, votala va tirhisa:
- Makhuvele
- Madlophe
- Mahungele
- Mpapele
- Mucheteni
- Ntluri
Van’wani loko va tiphata va ri:
Madlophe!!!
Mhunti ya mona
Ngwenya yo nona yo pfumala gwagwarimba
Marindza-nhlanga
Va ku: i mavele.
Hulela ta mincila ti wa mincila.
Makhuvele!!!
Khuve-khuve ra Hantana
Marila ku xava
Makhuvele!
N’wanati wa Nkome
Va ka Phuu! Phuu!
Xi-bulukela-muoxi.
Featured Image Source: Pinterest
richardmaluleke93@gmail.com
Ya twala mhaka ya Vagwena,kwala ka Vun’wanati lani.
Swi sasekile
Swa twisiseka swinene
Swa tsakisa leswi, nidyondze swo tala hi xivongo xa mina.
Swa tsakisa kuhi dyondzisa xivongo xa hina❤️❤️❤️
Mugwena
Ha bonga