Hi Xitsonga: Nxambalakati / Cambalakati / Xambalakati
Common Name: Lemon Grass
Scientific Name: Cymbopogon citratus
Nxambalakati i ximilani xa muxaka wa byasi, lexi kumekaka kwala Afrika, Asia na le Australia. Ximilani lexi, xi kumeka ngopfu eka mbangu wa timpfula na dyambu ro kufumela. Ximilani lexi, xi na natswo wo fana na wa bomu/xikwavava (Citrus limon). A swi se tiveka hi ku hetiseka ku ximilani lexi xi pfa kwihi, kambe vulavisisi byo tala, byi komba ku xi nga va xi pfa eAfrika-Vuxa kumbe le India.
Ximilani lexi, i khale ngopfu xi tiviwa no tirhisiwa eVutsonga. Tani hi ku, ntivo-vurimi i khale wu ri kona eVutsonga, nxambalakati i ximilani lexi a xi rimiwa ku suka khale ka khaleni. Nxambalakati wa tirhisiwa na wu tsakama, na loko wu omisiwile. Loko wu omisiwile, wa tshama nkarhi wo leha na wu nga se onhaka, tani hi ku, a wu tshineleriwi hi swihesi.
SWIHLAWULEKISI SWA NXAMBALAKATI
Nxambalakati wu fuwe ngopfu hi:
- Potassium
- Magnesium
- Zinc
- Phosphorus
- Vitamin C
- Vitamin B-6
- Riboflavin
- Na Niacin
Nkoka wa Nxambalakati:
- Wu na matimba yo kota ku hunguta vukarhi bya vuvabyi bya dari, mukhuhlwani na dzedzedze.
- Loko wu kandziwa, kumbe ku pukutsiwa, nkahelo na mafurha ya kona swi na matimba yo hlongola tinsuna.
- Wa pfuna ku hlongola tinyoka.
- Mafurha ya nxambalakati, ya tirhisiwa hi vafuwi va tinyoxi ku wonga tinyoxi.
- Wu tirhisiwa tani hi nantswisiso eka swakudya swo fana na mitlhutlhu.
- Wa tirhisiwa ku engetela nantswo eka nyama na matsavu.
- Wa virisiwa, mati ya kona ya nwiwa tani hi muhavulo wo hisa kumbe wo titimela.
- Wa pfuna ku basisa ngati, ku tiyisa marhambu, ngopfu eka swihlangi, na ku hunguta ku pandza ka marhambu eka lavakulu.
- Wa pfuna ku hunguta ku luma-lumiwa ka le ndzeni.
- Wa pfuna ku hunguta vukarhi bya xilumi eka vaxisati.
- Wa pfuna ku hunguta makarhala na nkelu-kelu.
- Wa pfuna eka ku hisa mafurha emirini.
- Wa pfuna eka ku sivela ku ndlandlamuka ka miri.
- Wa pfuna ku vangamisa nhlonghe.
- Wa pfuna eka ku hunguta risema ra nyuku.
Nxambalakati i ximilani xa nkoka swinene. Kambe, loko wu byariwile ekaya, xi koka rinoko eka timbyana, ti rhandza ku tlanga kusuhi na wona, ivi ti wu tsakamisela. Swi na nkoka ku loko wu byariwile, wu va eka ku pfaleleka, ku endlela ku timbyana ti nga wu fikeleli.
Image Source: bonnieplants.com