Vatsonga ku suka khale ka khaleni, a va ri na vutivi byo lawula nkarhi, masiku na tin’wheti.
Hi hlayelo ra Xitsonga, n’wheti a yi ri na swiyenge swa mune.
- Xingombela (New Moon)
- N’wetani (Waxing Crescent)
- Mahlampfu (Full Moon)
- Nhlan’weti (Waning Crescent)
Swiyenge leswi, a ku nga ri Mavhiki. Hlayelo ro tirhisa Mavhiki, ri te na Valungu. Rito “Vhiki” hi roxe, i ro lombiwa ka Afrikaans, “Week”.
Swiyenge swa mune swa n’wheti, swi lawuriwa hi xivumbeko xa n’weti exibakabakeni;
XINGOMBELA
Lexi hi xona xiyenge xo sungula, ku nga xiyenge xa ku thwasa ka N’weti vuntshwa.
N’weti wu languteka onge i ntila wo vangama lowu endlaka xirhendzevutana.
Hi ndzhavuko wa Xitsonga, Xingombela xi vula Vuntshwa, xi vula Vutomi. Hi lexi endlaka, vanhwana na majaha, hi ntolovelo, va hlangana erivaleni leri nga kulenyana na muti, va cina ncino lowu vuriwaka Xingombela, i ncino wo tlangela n’weti lowuntshwa.
Xingombela xi heta kwalomuya ka Ntsevu kumbe Nhungu wa masiku.
Hi pima xiyenge hi ku ya hi rivilo ra ntila wa n’weti.
N’WETANI
Xiyenge lexi, xi landzela loko ku hela Xingombela.
N’weti wu languteka onge hi le makumu ka nwala.
Xiyenge lexi, xi vula Vugingiriki. Swimpfulani leswiya swi nga na hi Xingombela, swi endla vanhu va gingiriteka ku ya hlakula nhova kumbe ku ya byala timbewu leti fambelanaka na nguva yaleyo. Hi xiyenge lexi, n’weti se wa vangamisa, vusiku byi na ku vonakala.
Xiyenge lexi, i xa Ntshembo.
Xiyenge lexi xi dyondzisa na ntokoto wo kota ku rindzela, eka vantshwa, va rindzela Xingombela lexi landzelaka. Lexi i xiyenge xo dyondzisa na ku tiyisela evuton’wini.
Xiyenge lexi, xi na Ntsevu kumbe Nhungu wa masiku.
MAHLAMPFU
Eka xiyenge lexi, n’weti wu vangama swinene. Vusiku byi basa paa! Ku voneka na vusokoti na vusiku.
Lexi i xiyenge xo tlangela Vutomi hi byoxe, hi ku angarhela. Vana lava velekiwaka hi Mahlampfu, va tekiwa va ri vana vo kateka ngopfu.
Lexi i xiyenge xa vahloti, va huma vusiku va vuya hi Vurhonga.
NHLAN’WETI
Lexi i xiyenge lexi vuriwaka ku vuna ka n’weti.
N’weti wu heleriwa hi matimba ya vuvangami bya Mahlampfu.
Xiyenge lexi xi vula ku fika emakumu ka ntila wa Vutomi. Eka Vatsonga, xiyenge lexi, i xikombiso; xo Vutomi hi byoxe a byi fi, tani hi ku, endzhaku ka Nhlan’weti, ku landzela Xingombela.
Nhlan’weti i xiyenge xo dyondzisa ku, endzhaku ka xirilo, ntsako wa landzela. Xiyenge lexi, xi komba nakambe ku mbewu yi mila hi ku bola.
Featured Image: oercommons.org