Tinguva ta Xitsonga, i mune. Timbirhi ta Xidzi, na timbirhi ta Ngetelo.
- Tinguva-Xidzi i Rihlovo na Rixika.
- Tinguva-Ngetelo i Rihlata na Rixungwa.
Tinguva ta Xitsonga, ti sungula loko ku sungula lembe ra Xitsonga. Hi ku ya hi ndzhavuko-xidzi wa Vutsonga, lembe ri sungula hi ku thwasa ka n’wheti ya Ndzhati.
Hikokwalaho ka ku anama ka ririmi ra Xitsonga, na ku ya hi ku hambana hi ku ya hi miganga kumbe marin’wana, xirhangi eka vito ra nguva, swa endleka xi ri na ku hambana. Hi lexi endlaka, van’wani va tirhisa xirhangi xa Ri-, Vu- na Xi-.
TINGUVA TA XITSONGA
1 – RIHLATA/VUHLATA/XIHLATA
Leyi hi yona nguva yo sungula eka lembe.
Hi yona nguva ya Ximun’wana. Tani hi ku, mumu wu sungula ku twala vukufumeri bya wona. Yi vikiwa hi ku thwasa ka n’wheti ya Ndzhati. Hi ntolovelo, ku na mpfula yo borisa matluka lama nga wisiwa hi moya wa Mawuwani. Kambe, hambi loko ku ri hava mpfula, minsinya yi sungula ku hluka.
Rito “Rihlata”, i rito lexi vulaka ku hluka ka minsinya hi ntalo, na vubaleki bya swiluva hi ntalo. Hi yona nguva leyi minsinya yi sungulaka ku pfempfisa vuluva bya yona, ku leya mihandzu yi ta kota ku tswala mihandzu. Hi yona nguva yo sungula ku rima.
Van’wani va tirhisa rito “Rihlaza/Vuhlaza/Xihlaza”, ku vula nguva leyi.
2 – RIHLOVO/VUHLOVO/XIHLOVO
Leyi i nguva ya Mumu.
Rito Ximumu, i rito ro hlamusela hiselo ra nguva leyi, a hi rito ro vula nguva hi yoxe. Nguva leyi, yi sungula hi ku hela ka Ndzhati, na ku sungula ka Nhlangula. Rito Rihlovo, ri pfa ka ku va tiko hinkwaro ri tele hi mihlovo-hlovo yo saseka ya minsinya ya nhova, swimilani, swiluva na mihandzu.
Nguva leyi, yi pfa yi vuriwa “Xirimu”, tani hi ku, eVutsonga ka gingiritekiwa ku rimiwa. Nguva leyi, yi lehile. Yi na timpfula ngopfu, tindhambi, swidzedze, swimbhembhe na minkhukhulu.
3 – RIXUNGWA/VUXUNGWA/XIXUNGWA
Nguva leyi, yi vika ku hela ka Rihlovo, na ku sungula ka Xixika.
Rito Rixungwa, ri pfa eka mhaka yo, mihandzu-ntsu, yo fana na Mihlata kumbe Mintsumbula, yi sungula ku sihalala, yi vitiwa Maxungwa. Xungwa, i muhandzu wo sihalala, wu endla onge wa oma, wu lahlekeriwa na hi nantswo wa wona. Mihandzu leyi, hi leyi yi vupfaka yi tiya, ivi yi dyiwa hi Xixika.
Rixungwa ri sungula loko ku hela ka Dziva-misoko, ivi ku sungula Khota-vuxika.
Van’wani va vula Rixungwa ku i “Xixikana”, leswi vulaka ku tshinela ka nguva ya Xixika.
4 – RIXIKA/VUXIKA/XIXIKA
Leyi, i nguva ya nxurho eVutsonga, ntsena loko timpfula ta Rihlata na Rihlovo ti ne hi ku hetiseka.
Leyi i nguva ya xirhami, gwitsi, tihunguva na tinkunghwa. Hi yona nguva yo pfala lembe. Yi sungula hi ku thwasa ka Mudyaxihi, ivi yi ya hela endzhaku ka ku thwasa ka Mawuwani.
Hi yona nguva ya ngoma eVutsonga
Images: clipartkid.com