Khale, na ku nga se fika vanhu va le Europe, Vatsonga se a va endla mabindzu na vanhu va le Arabia, Persia, India na China. Vanhu lava, a va tshama no hanya exikarhi ka Vatsonga. Hi ku famba ka nkarhi, tani hi ku vaxavisi lavaya a va ri vaxinuna, ku ve na ku tekana, va tshama va aka mindyangu. E tindzimi ta vona ti nghenisi marito lama nga hetelela namutlha ma tekiwa no twala onge i marito ma ntumbuluko wa Xitsonga.
Vatsonga van’wani va ta chuha no hlamala, hi mhaka leyi nga ta vuriwa laniwa. Tsalwa leri, a hi ra marito lama nga erivaleni ku fana na fixi, khirimi, buku, buruku, foroko etc… Kambe i ra marito lama votala va hleketeka ku i marito ma Xitsonga xidzi, kasi i marito mo lombiwa;
1 – Mbangi: Rito leri, ri huma ka “Baang”, ku nga Hindi.
Hindi i ririmi ra le Hindustan (India), Mabaniyani (Vaxavisi va le India), hi vona va nga ta na rito leri. Ximilani lexi hi xoxe, a xi ri kona ku sukela khale. Mbangi hi mavulavulelo ma khale i Bangu. Vhavenda na Vashona, va tirhisa rito leri, va ri lomba ka Vatsonga. Hi Xitsonga xidzi, i Ndondo.
2 – Mucato/Muchado/Muchato: Na rona leri, ri huma le India.
Loko mo langutisa, ri tirhisiwa hi Vatsonga na tinxaka leti nga akelana na Vatsonga; Mazulu, Vashona na Vhavenda. Eka ririmi ra Hindi, va ri “Shadi”. Hi Xitsonga xo hlantsweka, mucato i vukati (marriage), hayi nkhuvo wa vukati (wedding).
3 – Tiyi/Tiya: “Tiyi” a hi rito ro huma ka English “Tea”.
Xitsonga na English, i tindzimi leti nga lomba rito leri eka vanhu va le China. Rito leri, ri na mimpfumawulo yo hambana hi ku ya hi ririmi ra Chinese, ku fana na;
- “Chá” hi Mandarin,
- “Ta” kumbe “Te” hi ririmi ra Min Chinese.
Van’wani Vatsonga eMozambique, va tirhisa “Tiyi/Tiya” kambe ku na lava tirhisaka “Chayi/Cani”. Rito Chayi/Cani na rona ri huma ka Mandarin, tani hi loko mi hlaye hala henhla. Lera “Chá” ri tirhisiwa nakambe eka vanhu va le India na va le Portugal. Loko vanhu vo huma Europe va fika eAfrika, va kume Vatsonga se va tiva ku rima no tirhisa tiyi.
4 – Lamula/Lamuna/Namuna: Rito leri, ri lombiwe ka Arabic, “Laimun”.
Vatsonga i khale na va byala mihandzu ya muxaka wa lamula (Lemons, Oranges etc.)
Minsinya leyi i yin’wani ya leyi yi nga ta na vanhu va le Arabia.
5 – Sagwadi/Sagwati: Ri huma eka ririmi ra Gujarat, “Saughat”.
Eka Portuguese na kona ku na rito “Saguate”, rito leri ri vula “Prize”. Kambe, ririmi ra Portuguese na rona ri lombe eka Gujarat. eMozambique, rito sagwadi/sagwati a ri tirhi ngopfu, ku tirha “Xihiwa” kumbe “Risiva”.
FROM EUROPE
6 – Ku vhaka/vhakaca/vhakaxa: Rito leri, ri huma eka French.
Eka French, rito Vacance ri vula ku ya kwalomo u ya wisa kumbe ku ya vona maxaka na vanghana. “Vacance”, swi twala onge i fenya, tani hi ku eka English, rito “Vacance” ri na mpfumawulo wo fana na “Vacancy”. Languta nakambe, ri tirhisiwa hi tinxaka leti nga akelana na Vatsonga. Hi Xitsonga xo hlantsweka, i ku endza.
7 – Movha: Rito leri ri huma ka Portugese, “Automóvel”.
Hi nkomiso “móvel”, ku nga Mobile.
8 – Kangi: Na rona ri huma eka Portuguese, “Canga”.
9 – Mujeke: Rito leri, ri tirhisiwa ku vula “Flag”.
Ri suka eka vito ra British Empire flag, Ku nga “The Union Jack”. Ku suka kwalano, ri lombiwa ku vula xingubyana xihi na xihi xo fungiwa.
Famba va komba…