Ncuva i un’wani wa mintlangu ya Vatsonga. Ncuva wu tlangiwa hi vaxinuna, kambe va kona vaxisati lava va wu tlangaka, hambi swi ri tano, va kala ngopfu. Ntlangu wa ncuva, wu tirhisa vutlharhi, ntokoto wa tinhlayo na ntivo ririmi.
Encuveni, ku pfa ku buriwa leti na letiya. Timhaka tin’wani ta ntiyiso, ta humesiwa hi ndlela ya mafenya lama nga kongomiki, kambe ma xungeta mhaka yo karhi. Encuveni, a ku laveki vavanuna va swifafa, va swimbilwani kumbe lavo ka va nga tivi ririmi hi ku enta. Moya wa tala, xintluruntluru xi khoma munhu, ivi a sungula ku hefemulela ehenhla. Encuveni, ku xiximana ku kona, kambe nyanyuku wu pfa wu funengeta mahlo, ivi un’wani (ngopfu lontsongo) a tikume na se a tsemakanye ndzilikani. Kasi lavakulu, va endla hi ku rhandza, va ba na va khomile, loko swi ta eka marito. Swivulavulelo swa le ncuveni, swi tirhiseriwa ku themendhela xipani/mutlangi, ku poyila xipani/mutlangi na swona swa tirhisiwa eku ta pfilunganya byongo bya mutlangi lo un’wani, kumbe xipani lexin’wani.
Swivulavulelo swa le Ncuveni:
- Ku biwa mbyana na n’winyi wa yona.
- Kaya ka mbongolo a hi ku tivi, hi tiva kaya ka n’winyi wa yona.
- N’u tsemi madewusi a ta suka nkanu.
- Hi luya, i badame endzhopeni, a siya ma inani ehandle.
- Chela sovorhi hala ndzhaku ka mbyana.
- Bana, tsema bavuri na mathulusu.
- Tsema nsuvu hi miyeta guwa.
- Ho tirha ku rhandza, nuna i ye Joni.
- N’u rhidimbi gomo ivi u n’u napa nhlana.
- Bana mbyana u tshika ku vulavula.
- Mbyana ya Machayina yi rila hi Xichayina.
- Nantswisa mfenhe vulombe, yi ta phasiwa.
- Hi luya! A ku cakabya-cakabya, onge i mbuti ya mungundzu.
- Hlongola mbyana hi rhambu.
- Ku phuta ka honci, yi siye madewusi endzhaku.
- Namutlha, nsuna yi ta tsemiwa nsuvu.
- Wa hemba, i ta komba ku byi bava kwi.
- Loko xinkuzani xi ncuza, swi ri se xi tiva ku thotha.
- Lexi a ka ha ri ximanga, se i goya.
- Loko a nga se rila hi Xibvhexa a nge tshikiwi ku biwa.
- Nkawa loko yo nantswa vulombe a ya lavi ku kandziya hansi. Tsema nsinya.
- Va tolovele ku dya mahala.
- Va nge humeleli, ku fikela loko timbyana ti ya engomeni.
- Loyi a dyeriwaka nsati, swi vava yena.
- Loko yi vukula yi hoxi hi rhambu.
- Loko a vongola n’u napi hi xisephu.
- Nkoxi yi hundzuke mbuyangwani.
Loko munhu a ri na ximbilwa-mbilwani, swivulwa swa le ncuveni swa n’u dlokodla emoyeni na le mihleketweni. Hi lexi endlaka, na wanuna wo pfumala xihundla, a nga laveki encuveni, na swona encuveni ku huma swihundla swa tiko, swi humesiwa hi swivulavulelo, lava “Ntikelo” va ri kuma hungu. Wo twa:
- Le gangeni ti dya ti ya emagoveni
- Onge mhunti yi ta fela etinyaweni
- Loko yi nga phasiwi hi rithaka, yi ta goma ricilani
- Ti ta nwa mati-magotsa
- Loko vo ba, va ta khuma.
- Va hemba, va ta kuma xirimbani
Leswi, i swin’wani swa swivulavulelo leswi tirhisiwaka ku hundzisa hungu emhakeni leyi hanyiwaka hi vanhu vokarhi etikweni.
Ncuva, a ko va ntlangu ntsena, kambe i ntlangu lowu dyondzisaka ririmi.
Image source: Travel2Africa