Ma xewetiwa,
Tani hi un’wani wa lava lavisisaka matimu ya Vatsonga no lavisisa timhaka ta ririmi, ni kombela eku hoxa rito.
Eka tsalwa leri, mi ta hlayiwa tani hi “Tihosi”, hi ku katsakanya, swi nga ri na mhaka ku ma hambana hi ku ringana ka vuhosi bya n’wina.
Tihosi, ma ala ku tshinyiwa no tsundzuxiwa hi lavatsongo, ngopfu loko va ri “commoners”.
Vulavulelo ra n’wina ri siya rixaka ra Vatsonga na ku vilela ngopfu, ku vilela ko katsa na mpfilunganyo wa mihleketo. Xana mi dyondzisiwe hi mani ku rito “Ndhavezitha” ri vula Hosi? Rito Ndhavezitha (Ndabezita) i rito leri ku nga xithopo xa munhu un’wani na un’wani wa xivongo xa ka Zulu, Mageba, Malandlela, Sibiya, Ndaba etc. Rito “Ndhavezitha” a ri vuli Hosi, ri vula Zulu, tani hi xivongo. Hambi Tihosi letin’wani le Kwazulu-Natal Province, leti vulavulaka ririmi ra Xizulu, a ti tirhisi rito Ndhabezita, hi mhaka ku i rito ro vula, kumbe ku duvulela xivongo xa ka Zulu ntsena, na marhavi ma xona. Hambi Tihosi leto vulavula Xiswati, Xindhevele na Xiqhosa, a ti ri tirhisi rito leri.
Handle ka n’wina, mi tshama mi twa mani a tivula Ndhabezitha kwalomuya mi hlanganaka kona tani hi Tihosi? Hikokwalaho ka yini Vatsonga na Tihosi ta Vatsonga va tirhiselana rito leri? Xivutiso lexi xi humesa swivutiso leswi landzelaka:
- Swi vula ku Tihosi leti ti fumaka Vatsonga, i ta ka Zulu? Hi fumiwa hi Mazulu?
- Swi vula ku Tihosi leti, ti luva ka hosi ya Mazulu, Ndabezita Goodwill?
Na swi tiva ku ku na lava nga ta rilela vuzulu, va yimilela mhaka yo rito Ndhavezitha i Xitsonga. Fambani KZN sweswi, ku hava munhu loyi a vuriwaka Ndabezita na a nga ri wa xivongo xa ka Zulu. Ndhavezitha swi fana na ku N’wanati for Maluleke, Mondlani, Makwakwa, Xivambu etc. Kumbe Barhule for Khosa, Rikhotso, Masuluke, Masiya etc. Kumbe Khalanga for Valoyi, Mukansi, Makaringi, Xirindza etc. Kumbe ku vula Muhlave na u vula Mavunda, Makamu, Marindzi, Novela, Nkwinika etc. Se leswo Tihosi ta Vatsonga, hambi va swi tiva ku vona a hi va ka Zulu, kambe va tivula ku Ndavezitha, kasi swi sukela kwi? Tihosi, tshikani ku rilela xivongo xa ka Zulu. Ma hi poyila tani hi rixaka. Mi poyila na ririmi rerhu. Siku na siku, mi ri malandza ya n’wina a ya mi xiximi. Mi ta xiximiwa hi mani na n’wina mi nga tixiximi? Hi swona swi endlaka malandza ya n’wina ya rilela Vuzulu vusiku na nhlikanhi, va swi dyondza ka n’wina. N’wina Tihosikati, eka munhu wa xisati, hi Xitsonga, ku rhangisiwa N’WA-, na hi nga se nghenisa xivongo; N’waKhosa, N’waMavasa, N’waZulu. Hi ririmi ra Xizulu, ku tirhisiwa xirhangi MA-; MaDalmini, MaZulu, MaGumede. Se hikokwalaho ka yini n’wina Tihosikati ta Vatsonga mi nga lavi ku vuriwa N’waNdhavezitha? Leswi mi lavaka ku vitaniwa hi xivongo xa ka Zulu, hikokwalaho ka yini mi nga swi yisi ka Xizulu swi va MaNdhavezitha?
Xithopo lexa Ndabezita, xi sukela la ka ku va ka Zulu va fuma vanhu hi nkanu, hi laha hosi yi vengiwaka; Ndabezita hi leswo “Hungu ra Valala”. Se n’wina mi hungu ra valala? Valala mi vula vanhu lava mi va fumaka? Xitsonga xi ri Hosi i Hosi hi vanhu, Hosi i Hosi hi tiko. N’wina se mi vula vanhu va tiko ku i valala? Kumbe mi la ku vula ku mi fuma Vatsonga hi swileriso swa Hosi Ndhabezitha Goodwill?? Loko mi tivitana hi xivongo xa ka Zulu, swi ta tsandza kwi ku mundzuku mi nyikela Vatsonga eka Zulu? Eka n’wina ku rito lera Ndhavezitha ri vula yini, swi tiviwa hi n’wina. Kumbe se hi to mi xeweta hi ku Ahee Zulu, Mageba, Malandlela, wena ndaba yezitha, mi ta nyoxa mi tlhe mi khana. Hosi ya ntiyiso, ya xiviri, yi nge pfuki na siku rin’we yi tivitane hi xivongo xa wanuna un’wani. A swi kona sweswo. Wanuna, hambi a nga ri hosi, a nge tivitani hi xivongo xa wanuna un’wani. Na swona, ku hava Hosi ya ntiyiso yo tsandzeka ku tiva no twisisa ririmi ra yona. Phe Hosi yi tiva kahle ririmi leri yi fumaka vanhu va yona hi rona, handle ka loko munhu wo ta hi ku famba a fika a fuma vanhu. Phe;
- Hosi yi fanele yi ri na munhu wo yi dyondzisa ririmi leri yi fumaka vanhu hi rona.
- Hosi yi fanele ku va na ntivi ya matimu ya xivongo xa Hosi, na rixaka, na tiko rero.
- Hosi yi fanele yi tiva marito lawa yi ma tirhisaka.
- Hosi yi nge pfuki na kan’we yi tivitana hi xivongo xa wanuna un’wani, handle ka loko Hosi yaleyo yi pfumela ku luva eka wanuna yaloye.
Tihosi, na swi tiva ku swa tika ku mi langutisa mongo na rimintsu ra rito lera Ndhavezitha. Un’wani u ta ta ku; “HI BEBURIWE HI KUMA SWI RI SO” kasi i ndlela yo yimelela ku rilela xithopo xa ka Ndaba. Ririmi hi rona ri khomaka nhlana ya rixaka. A swi hlamarisi kuri Tihosi ti tshika munhu wo fana na tona, a ku ku hava Vatsonga, n’wina mi ta thyiwa vito ra kokwa wa mina, ti tlhe ti nga hlamuli on national radio. Phe Eric Nxumalo has no historical argument. He just says it. Mi tlhe mi pfumela ku mi hluriwini, kasi mi hluriwe kwi? Hi byeleni, kumbe hi nga kombela rematch. Leswo rilela Vuzulu, a swi hambanangi na mhaka yo munhu wa ka Hlungwani a phahla gandzelo ra ka Ngoveni.
Tihosi, hi hala tlhelo mi lava ku vanhu va mi teka tani hi varhangeri, tani hi vamakomba-ndlela, na mi tivitana hi xivongo xa ka Zulu?
Tihosi ta Vatsonga mi na nandzu eka mhaka yo lahlekisa rixaka na mhaka yo seketela ku pfinyiwa ka ririmi ra Xitsonga, na mhaka yo nyefurisa Vatsonga hi tinxaka timbe. Ma ha rilela ku vuriwa Ndhabezitha, Zulu, Malandlela… Swivongo swa n’wina swo va na nhlokonho mpela? Hosi, byela malandza xivongo xenu. Dyondzisa vanhu xivongo xa n’wina, mi tshika ku tivitana hi xivongo xa Zwelithini, a karhi a vula ku a nga swi lavi sweswo. Hosi Goodwill Zwelithini u vurile ku “vanhu” va fanele va tshika leswo vula tihosi ta vona ku i va Ndabezitha hi mhaka ku, Ndabezitha i vito ra kokwa wa yena. Se n’wina mi xi kuma kwi xivindzi xo mi lava ku vitaniwa hi vito ra ka Zulu? Tihosi, mo lava Vungoni hinkwabyo? Loko ri xa mi va ka Ndwandwe, loko ri tlakuka se mi va ka Zulu. Hambi Hosi ya Amashangaan, Mr. Eric Nxumalo hi yexe, loyi a nga wa ka Ndwandwe, a nga ringani hi vito ra Ndabezitha, hi mhaka i Zwide. Kambe loko yena a ri rilela, a swi na mhaka. Se n’wina ke? Mi fuma Vatsonga hi vito ra ka Mageba? Tihosi, ha swi tiva ku mi ta hlundzuka, kambe ku hava Hosi leyi nga tivitanaka hi vito ra xivongo xa wanuna un’wani.
Tihosi ta Vatsonga, HINKWENU mi pfumelaka no rilelala ku vuriwa Ndavezitha, mi swi tiva mi hoxa xandla ngopfu eka ku lahlekisa rixaka leri mi nge i ra n’wina. Hosi Zwelithini a nge pfuki a tivula ku Ripanga, Mubarhule because xexo i xithopo xa Vakhosa. A nge pfuki a tivitana ku i Zwide, Mkatshwa, hi mhaka ku xexo i xa ka Nxumalo. Se n’wina mi lava yini eka xithopo xa Zwelithini? Mi lahlekisa na vahaxi, vatsari, na swiyimbeleri. Vahaxi, vambuyangwani, hi nge vuli nchumu, loko va lerisiwa ku: “Ndzi vitani Ndavezitha” ku hava lexi va nga xi endlaka. Kambe, vahaxi lava tsakelaka ku vona ku xiximiwa ka ririmi ra Xitsonga na Vatsonga, va nge vuli Hosi ku i Ndavezitha.
Tihosi, tshikani ku nyika vanhu xivangelo xo rhuketela Vatsonga.
Image source: hubpages.com