Va kokwa va vona lavakulu i Nchangameri, Gulukhulu, Xirimbi, na Hwambi (Gwambe). Hwambi loyi, hi yena loyi a nga sungula na xivongo xa Valoyi.
Hwambi (Gwambe) created the Valoyi identity as we know it eVutsonga, thus va ka Valoyi are known as Vagwambe or Vatukulu va Gwambe.
Rito “Valoyi” ri vula ku Varodzwi, kambe van’wani va hlamusela ku swi sukele la Hwambi a nga tekana na Hahani wa yena, ivi Xirimbi tata wa Hwambi a va hlongola, a ku va loya. I ntiyiso wo helela ku Valoyi i Vakaranga va Varodzwi. Rito Valoyi, ri pfela ka n’okelo wa rito Varodzwi/Valozwi, ivi hi Xitsonga ri hundzuka Valoyi. Rito leri, a ri vuli swona swa vunyingi bya Noyi. Valoyi swi vula Varodzwi. Varodzwi i rito leri vulaka, Vahlaseri / Vawisi va mfumu. Valoyi va tiveka nakambe tani hi Vanyayi. Vanyayi i vunyingi bya Munyayi. Rito Munyayi ri vula munhu loyi a xopaxopaka timhaka ta nala na ku nga se hlaseriwa. Leswo rito “Valoyi” ri vula “Witches” i corruption ya kereke.
Va ka Valoyi va tele ngopfu, va na misava yo tala swinene. Nyimpi ya le Xihaheni, la ku nga hluriwa Soshangani a kala a tsutsuma a pela nambu wa Vembe, yi lweriwe emisaveni ya va ka Valoyi. Hambi Nghunghunyani i fe na mbitsi yo ya va hlasela. Leswi ndhuna ya nyimpi ya Nghunghunyani, a ku ri Magigwani Khosa, va ka Valoyi a va twana ngopfu na va ka Khosa Xisungele, lava a ku ri vona vandla ro lwa ngopfu eKhoseni. Magigwani a a chava ngopfu ku nyanyukela va ka Xisungele. Handle ka yena, Vangoni a va nga ta ya hlasela va ka Valoyi
Ntsindza wa ka Valoyi wu le ku hlanganaka nambu wa Vembe na Ribalule, misava ya vona yi suka eVembe ku ta fika khale ka Transvaal.
SWIVONGO SWA VATSONGA VA KA VALOYI
Mathevula / Mathebula
Mukansi
Xivodze
Lowani
Xiseve
Mponwa
Madzenga
Xakamani
Xitsavi
Makaringi
Malatani
Nxolwani
Mbhekwani
Mamitele
Makhuva / Makhuba
Chaki
Mpofu
Mbandze
Mugwambani
Ntlhavitsi
Vombe
Mongwe
Nyabindi
Nyantumbu
Makunyule
Nyamange
Xilowa / Shilowa [Va ka N’wamitwa va yindlu ya Fofoza i rhavi ra ka Xilowa]
Phangweni
Mashila / Maxila
Nyathi / Nyarhi
Munyai
Magoveni
Nkuzani
Na marhavi man’wani
Mokgalaka a swi vuli Valoyi, anyone who is Mukaranga can use it, ri tirhisiwa ngopfu eka Vakgatla (Bakgatla) as xivongo.
Tatisa leswi u swi tivaka swivongo swa Vatsonga va ka Valoyi.
Image source: fr.pinterest.com