Mhlavendina Omhle!
Ribuyandlela!
Nhlava!
Let’s be clear in regard to Vahlave va ka Mavundza, va ka Mavundza i va nyimba ya Zivuko. Secondly, Gazankulu’s corrupt history promoted a wrong Nhlave identity, va ka Mavundza va anakanya leswaku hi vona Vahlave va ri voxe; kasi Vahlave i tinxaka ta ku yirisa Nhlava, ku nga;
- Nkanyani,
- Novela,
- Makamu,
- Twala,
- Maswanganyi,
- Mthombeni,
- Zitha,
- Nkwinika,
- Ntsumele,
- Shikweni and others.
Va ka Zivuko lava nga dyiwa va wela eka rixaka ra amaSwati, va tivula Mazibuko, kambe vona hi timbuluko wa vona i Vatsonga. Va ka Mazivuko va fambile na ndyangu wa ka Ncayi Ncayi (Xai Xai), lowu tiviwaka hi Leswaku i Maswati namutlha. Remember that Isiwati is a combination of Xitsonga (Rhonga dialect) and isiLala (Nguni). So during the immigration when the House of Dlamini occupied the land that belongs to house of Kubayi (Ngomani) and Mnisi, the Zivuko were part of their servants. The Zivuko have always been submissive, hence, when Soshangani came to Vutsonga (East); they became Mabuyandlela (slave front-line soldiers).
The Nhlave of Mavundza have over the years adopted a Nguni way of reciting their surnames. They were subjects of a Nguni (Ndwandwe) Chiefdom and were forced to abandon their language, va ka Mavundza va ve va thopa xivongo xa vona hi Xingoni hikuva va sindzisiwile ku tirhisa Xitsonga. Leswi swi kona na le ka van’wana va ka Valoyi; van’wana hikokwalaho ko Khonzisiwa va tiviwa leswaku i va Matsebula, loko va tiphata va ku i vantuli wa Mungoni.
Ku tiphata swa va Mhlavendina i hlambha yikulu swinene, hikuva hi direct translation ya Xitsonga swi vula ku Mihlave ndzi wena (its demeaning).
Va ka Mavundza i va Ka Mhangani yo bavela mavundzeni,
Va ka Xifaki a va tshovelani; va tshovelani timba ri nga na titinghu.
“… Vunwa rin’wani ri dyondzisiwaka, hi lero Vahlave i Vangoni, vunwa leri ri seketeriwa hi “Xithathalapha” (Xingoni xo phewa) lexi vulavuriwaka hi ntlawanyana wa ka Mavunda, lowu nga tsutsumela eTransvaal na Gija Nxumalo, van’wani va tsutsuma na Mpisani Nxumalo loko Maputukezi ma hlule Amashangaan eka nyimpi ya 1895. Kutani ke, rito ra ndzhukano leri Amashangaan a ma rhuketela Vahlave hi rona, lera “Muhlavendina” (Swi vulaka ku Muhlave-ndziwena, hi xikongomelo xo phutisa) ri hundzuke rito ro tinyungubyisa hi rona, ivi, tani hi leswi a va ri Mabulandlela, va tlhandlekela hi Xithathalapha lexiya xa ku:
“Muhlavendhina!
A nga bheki muntu, i bheka loyi a mu qalaka”
– Abstract from Tinxaka Ta Vutsonga: Vanhlave
Vatsonga, tshikani swo tithopa hi Xizulu na Xingoni.
Be proud hi Vutsonga bya n’wina, hikuva Vutsonga i Vukosi!