Ririmi ra Xitsonga, ri kule ku hundza la Vatsonga votala va ehleketaka kona. Votala va ha phasiwa hi vonelo ra ririmi tani hi ririn’wana ra muganga wa vona, van’wani va ha sele le ka 1972, la ko Xitsonga xa hambana hi ku ya hi mindzilikani ya matiko. Eka hinkwavo vavulavuri, va tikeriwa ngopfu eka mhaka yo vulavula ririmi, hi ndlela yo twisiseka. Van’wani va yimelela ku pfinya ririmi, va swi endla onge i vulavulelo ra muganga wa vona, kasi va hi hembela. Votala, va tirhisa marito, na va nga twisisi tirhiselo ra wona.
Hi minkarhi yo tala, Vatsonga va ha tikeriwa, hi mhaka yo swi ta njhani, loko hi tirhisa marito mo karhi, eka Ntlawa wa Ma-, hi tirhisa Rihlanganisi ra Ntlawa wa Yi-. Ku vula ntiyiso, leswi swi komba hi kan’we ku, ririmi leri, ri le ku pfinyiweni.
Xana, mati Ma tele kumbe mati Ya tele?
Ndzi twisisa ku, Xitsonga xi vulavuriwa hi mpfumelelano na nkhomano wa marito (Vito, Rihlanganisi, Riendli, Ribumabumeri etc.) lama endlaka xivulwa. Hi lexi endlaka, Xitsonga xi nga pfumeli ku:
- Homu Ra
Tani hi ku, Homu i rito/vito ra Ntlawa wa Yi-, xisweswo, rito/vito Homu ri nge tirhiseriwi Rihlanganisi ra Ntlawa wa Ri–
- Homu Ya
- Tihomu Ta
Se, xana hikokwalaho ka yini, loko swi ta eka marito/mavito ma ntlawa wa Ri-Ma, se ku tirhisiwa Rihlanganisi ra Ntlawa wa Yi-?
Mpfilunganyo wu le ka mhaka yo, hi Xitsonga, hi na Mintlawa yimbirhi, ya marito mo sungula hi Ma-.
1 – Ku na Ma- leyi nga vunyingi bya marito ma Ntlawa wa Ri-:
- Marito – Rito
- Mavito – Vito
- Mafurha – Furha
- Matiko – Tiko
Eka vun’we, ku tirha Rihlanganisi ra ntlawa wa Ri-:
- Rito Ra
- Vito Ra
- Furha Ra
- Tiko Ra
Eka ntlawa lowu, loko marito ma ya eka vunyingi, ku tirha rihlanganisi Ma-:
- Marito Ma
- Mavito Ma
- Mafurha Ma
- Matiko Ma
Hi Xitsonga, Rihlanganisi ri landza ntlawa wa Riviti. Loko Rihlanganisi ri hambana na Ntlawa wa Riviti, swi vula ku xivulwa xexo xi hoxekile.
2 – Ku na Ntlawa wa Ma-, lowu tirhaka eka marito mo pfumala Vun’we ma tlhe ma pfumala na Vunyingi. Xikombiso:
- Mati
- Mapa
- Mativula
- Mano
- Marha
- Mafi
- Matimu
Eka ntlawa lowu, ku tirha rihlanganisi Ya-:
- Mati Ya
- Mapa Ya ta ringana.
- Mativula Ya
- Mano Ya
- Matimba Ya
- Marha Ya
- Mafi Ya
- Matimu Ya
Loko u swi xiya hi vukheta, ku hava Vun’we kumbe Vunyingi bya Mati, Mapa, Mativula, Matimba, Marha, Mafi, na Matimu. Xisweswo, loko rito ri sungula hi Ma-, swi na nkoka ku, na u nga se nghenisa Rihlanganisi, rhanga u xiya ku xana i Ma- ya vunyingi bya Ntlawa wa Ri-, kumbe i Ma- ya rito ra ntlawa wa marito mo pfumala vun’we na vunyingi.