Vahlave (kumbe VaNhlave) va endla nhlayo yo tala eka nhlayo ya Vatsonga tani hi rixaka. Rito “Vahlave”, ri pfela eka vito ra ximilani lexi vuriwaka “Nhlava” – Nhlava, hi wona mfungho-nkulu (Main Totem) ya Vahlave HINKWAVO, kambe eka tinyimba na swivongo, un’wani na un’wani u na mfungho-ntsongo wa yena. Vahlave HINKWAVO, i Vambayi. Va endla ntlawa wa vumbirhi wa Vambayi eka Vatsonga, endzhaku ka Vakhosa. Na tiko ra Vahlave, ri le kusuhi na tiko ra Vakhosa.
Vahlave hinkwavo a va tshama eribuweni ra le N’walungwini wa nambu wa Vembe, ku suka Ensongeni (Nhlongo) ku ya fika le ndzilikanini na tiko ra va ka Valoyi. Nyimba yin’we ya Vahlave, yi na tiko edzongeni ra Vembe, ku nga Nkuna. Vahlave, a ku ri vanhu vo tshama hi ku rhula exikarhi ka vona, na le xikarhi ka Vatsonga kulobye lava a va akelene na vona, ngopfu Vaxika va ka Ngomani na Mukhavele, na VaBila hi le vuxeni. Ku ya evupeladyambu, a va akelene na Valoyi. En’walungwini, tiko ra vona a ri helela eka nambu wa Xigombe (Xigombe River), ivi ku sungula tiko ra Vahlengwe (Cawuke).
Vahlave i vanhu vo dya swa le matini, ku fana na Vatsonga hinkwavo, a va yirisi swa le matini.
Vahlave va na na tinyimba to hlaya, ku fana na:
- Nhlongo
- Nkwinika
- Mavunda
- Makamu
- Maswanganyi
- Muthombeni
- Novela
- Nkuna
- Ndzhove na tin’wani…
Tinyimba leti, ti na marhavi lama humesaka swivongo leswo tala ngopfu swa Vahlave.
Tiko ra Vahlave na sweswi, i tiko ra misava yo nona; hi kwalomuya ka malembe ma vo 1700, yin’wani ya tihosi ta ndhuma ta VaHlave, Dzonga-nkulu (Nhlongo), a ku ri munhu wo tiveka hi bindzu ro xavisa Xikombe na N’wahuva. Handle ko rima, Vahlave a va hlota tindlopfu hi xikongomelo xo xavisa timhondzo na mafurha.
Loko ku sungule hansa-hansa ya Vangoni, ivi Amashangaan ma tsutsumela eVutsonga, Vahlave votala va xanisiwe ngopfu, vo tala va khomiwa va endliwa Mabulandlela, va yisiwa eMusapa ku ya dlayetela Vandzawu no phanga tiko, xikan’we na mahlonga. Vahlave, na Mabulandlela ma tinyimba timbe, va sindzisiwe hi Amashangaan ku lwa na vanhu lava ingi va hanya swin’we hi ku rhula. Kambe, a hi Vahlave hinkwavo va nga pfumela ku endliwa Mabulandlela. Hosi Gulatino (Mavunda) na Hosi Xiluvana (Nkuna) i tin’wani tinhenha ta Vahlave leti nga lwa eku ta sirhelela rixaka na misava. Hi leswi nga endla, kwalomuya ka 1830, loko va hlaseriwe hi tinyimpi ta Amashangaan, va rhumele malandza eku ya valanga misava eTransvaal.
Ku na vunwa leri nga dyondzisiwa ngopfu, hi masiku ma Mfumo wa Gazankulu, leri vulaka ku Vahlave i va Mavunda ntsena. Vunwa leri, na namutlha ra ha dyondzisiwa. Vunwa rin’wani ri dyondzisiwaka, hi lero Vahlave i Vangoni, vunwa leri ri seketeriwa hi “Xithathalapha” (Xingoni xo phewa) lexi vulavuriwaka hi ntlawanyana wa ka Mavunda, lowu nga tsutsumela eTransvaal na Gija Nxumalo, van’wani va tsutsuma na Mpisani Nxumalo loko Maputukezi ma hlule Amashangaan eka nyimpi ya 1895. Kutani ke, rito ra ndzhukano leri Amashangaan a ma rhuketela Vahlave hi rona, lera “Muhlavendina” (Swi vulaka ku Muhlave-ndziwena, hi xikongomelo xo phutisa) ri hundzuke rito ro tinyungubyisa hi rona, ivi, tani hi leswi a va ri Mabulandlela, va tlhandlekela hi Xithathalapha lexiya xa ku:
“Muhlavendhina!
A nga bheki muntu, i bheka loyi a mu qalaka”
Ntiyiso i ku, a hi Vahlave hinkwavo va tithopaka hi Xithathalapha, na swona, hambi eka va Mavunda, leswa Xithathalapha, swi tirhisiwa ntsena hi vatukulu va Mabulandlela. Hi vona lavo tivula “Xilandza-hosi”. Lava va nga ala ku va Mabulandlela, a va swi endli. Lexi nga endla swi olova ku, eka minkarhi ya Gazankulu ku tumbetela Vahlave vo tala ntiyiso wa timintsu ta vona, a ku ri mhaka yo Vatsonga hinkwavo a va chava ku kaneta lava a va vekiwe hi Valungu eku rhangela tiko. Mpfilu-mpfilu ya Vahlave, na nkwetlembetano wa misava, swi tele ngopfu na namutlha (eAfrika Dzonga), Mandla Mathevula, eka tsalwa ra yena leri vuriwaka 800 Years Of Tsonga History, u hlamusela hi vuenti timintsu na swiyimo swa minkwetlembetano leyi.
Lowu i nxaxameto wa Swivongo swa Vahlave. Swi tele swivongo leswi ku nga marhavi ma swivongo swimbe, xisweswo, swa endleka swin’wani mi nga swi voni eka nxaxameto lowu nga ta landzela. Ku xaxametiwe Timintsu, ku nga leti:
NHLONGO – “Mbayi ya ku fuma!”
Mfungho wa vona i Nyoka ya Mati na Hunga.
Swivongo:
- Vusiva
- Nkavele
- Mbatlo
- Nghalani
- Ntamele
- Makhongele na swin’wani.
“Mahuma na mona!
Enhlarini wa vanghana.
Va tshika ku tlanga,
Va tlanga hi ku tovana.
Mputsuketi,
Mpfula ya Dzonga.
Dzonga-nkulu.
Vusiva,
Nyokamati.
Mbayi ya ku fuma!”
NKWINIKA – “Nhlava wo dzunga!”
Mfungho wa vona i Nhlava hi woxe.
Swivongo:
- Ntsumele
- Nkanyani
- Zitha
- Hlomani na swin’wani.
“Nhanga ya ku luvela!
Rikuri ra swikomu.
Xikundzu xa Mampfana.
Nhlava wo dzunga.
Rifehla mavende!”
MAVUNDA/MAVUNDZA/MAB’UNDA – “Matola ri xile!”
Mfungho wa vona i furha ra Hongonyi.
Swivongo:
- Xiviti
- Mthimkhulu/Mthimkhuyu
- Nhlaluko
- Mholombo na swin’wani.
“Mavunda!
Tshuvula hongonyi.
Matola ri xile.
Xivi xa nkaya,
Xikhensiwa ekule.
Mahula khotla.
Maringa tiko hi swivini,
Enhlalukweni.
Madyandza mo tshwa na Vembe.
Munyu wa le Bambeni.
Mholombo.
Gulatino.
Nkongonyi!”
MAKAMU – “Ribye leri kulu!”
Mfungho wa vona i Makanyi na Vukanyi, kambe va phahliwa hi Timongo.
Swivongo:
- Marhwale
- Thwala
- Ntshani
- Ntimba
- Marindzi
- Xikweni na swin’wani.
“Makama kanyi!
Ri tshanela Muhlave.
Muhlave wa ku vengwa.
Ribye leri kulu.
Xiwisa.
Vawundli va swimpofana.
Mudyi wa timongo.
Marhwale.
Machava mpalwa!”
NDZHOVE – “Xibula nhova, homu na rhole!”
Mfungho wa vona i Xirhomberhombe na Nkaka.
Swivongo:
- Nhlayisi
Manavele - Nhlakathi
- Vombe
- Mahohlo
- Macevele na swin’wani.
“Makuhani!
Macevele,
Nhamu ya ku lerha.
Vadyi va tihaka timbisi.
Xibula nhova, homu na rhole.
Xirhomberhombe,
Nkanka wo khalakatsa
Ndzhove!”
MASWANGANYI – “Mbuva ya tiko!”
Mfungho wa vona i Sekwa na Xitutu.
Swivongo:
- Ndhonga
- Mazivuko
- Hukwa
- Dzungeni na swin’wani.
“Mpanamani!
Xangwe.
Ntlhavanyani.
Rihlelo ro herera hukwa ya nsele.
Mbuva ya tiko.
Xikaka xo bola,
Enhlangeni.
Xidziveni.
Mphati.
Ndhonga.
Sekwe.
Holeni!”
MUTHOMBENI – “Mbita-nkulu!”
Mfungho wa vona i N’whari.
Swivongo:
- Mayingani
- Ndhombeni na swin’wani.
“Xolovolo!
Hosi yo lovola nsiwana.
Mbita-nkulu.
Tshwungu.
N’whadyani.
Ndhombeni.
Nhlavani!”
NOVELA – “Xipandza misava!”
Mfungho wa vona i Misava.
Swivongo:
- Marimele/Mayimele
- Ritshuri/Litshuri/Uthuyi
- Magigi/Mugigi
- Mbatlo
- Nkolele
- Musani na swin’wani.
“Mahansi!
Xipandza misava,
Enhusini.
Va endza na musi,
Tshuri va ri kuma emahlweni.
Gumba ra Mhisi.
Ntshuri wo leha.
Nkuma wo Hosi na malandza,
Mbhonyavanhu.
Mugavati
Magigi!”
NKUNA – “Kondlo ra mati!”
Mfungho wa vona i Vuti.
Swivongo:
- Xipalani
- Xingangi
- Muhlari
- Muxwana
- Xikwambani
- Xiluvani
- Nhlangwini
- Mawila na swin’wani.
“Nkuu! eVumbayi.
Muhalambeni.
Kondlo ra mati.
Muhlave.
Xi nwa pala ra ndlopfu,
Ri nga tsandza mhisi.
Ntsindza eKhokhotiva.
Mavutana,
Wa rhaku rikulu,
Ra xinghotsa.
Mambamba
Sangavela
Madya rila,
Maluma a pfurheta.
Magudza khomu ya N’wambywangani.
Xingange xa homu ya Mbhatsani.
Mukumi wa Ndlela na Homu na Mbuti na Xikomu.
Homu ya mati.
Hi va mavuta a yi vonile ku xonga!”
Van’wani va Vahlave va ndhuma:
Mbatlo Jack Mavunda
Mubi wa swibakele emigodini ku suka hi vo 1960s ku ta fika vo 1990s, Mbatlo a ku ri wanuna wa matimba ngopfu. A swi nga n’wu tikeli ku hlula dzana ra vavanuna a ri yexe. A swi endla Mbatlo a chaviwa ku suka eMozambique, eAfrika-Dzonga, hambi na le Malawi.
Carlos Nhlongo
Nsini tlhelo xiyimbeleri xa ndhuma xa le Mozambique. A ku ri munhu wo tlanga katara hi vuswikoti bya xiyimo xa le henhla.
Hosi Gulatino Mavunda
Nhenha ya tinhenha, leyi lweke eku sirhelela rixaka eka tinyimpi ta Amashangaan. A ku ri mulwi wa nyimpi wa vutlharhi na vurhena.
BKM Mthombeni
Mutsari wo xiximeka wa swiphato na swihitani hi ririmi ra Xitsonga.
To contribute to the subject submit content to admin@vivmag.co.za