Tinxaka ta Vutsonga: Cawuke/Mavasa – “Xioki xa Ndzilo”

Rixaka: Tsonga
Nyimba: Hlengwe
Mfungho (Totem): Humba, Xinyori (Xikatsa xa Humba) na Ndzilo

Ndzin’wani: Xihlengwe na Xitshwa [Xitsonga] Matiko: South Africa, Zimbabwe, na Mozambique
Swivongo: Cawuke (Chauke/Chawuke), Mavasa (Mabasa), Sono-Hlungwani, Makondzo (Makondo), Nkanyana etc.

Xitlhokovetselo xa Vahlengwe:

“Hi Vahlengwe va Xinyori xa humba, Xioki xa Ndzilo, wa Nyoxi, wa Malwana, wa Xisakamimpfi Malilwana (ndzolonyana), wa Ntsandza Chavani, ndzi chava mahika wa mumu wa tolo, wa vukolokoco maribyeni, hlazani mahula homu, madyaswambisi!”

Va ka Cawuke i Vahlengwe, Hlengwe swi vula rifumu; Vahlengwe i yin’wani ya tinyimba letikulu eka rixaka ra Vatsonga. Vito ra vona ri huma hi leswo van’wana va nge, Vahlengwe a va nga tivi ndzilo, a va dya nyama yimbisi. Kutani Cawuke (Mantsena) a oka eka vo kokwa yena va ka Sono (van’wana va ri u lo yiva kunene) ndzilo hi xinyorhi xa mhumba a baleka, hi laha va nge, “Cawuke ca humba” (Cawuke swi vula xioki xa ndzilo).

Kambe van’wana va rungula swin’wana, va ku a hi ndzilo lowu va ka Cawuke va nga yivela va ka Sono, va vula ku i vuhosi. Hikuva Zinjhiva hosi ya ka Sono a a vabya, kutani a humesa ndzalama ya vukosi (van’wana va ri a a ri Maledza). Kutani a ku eka n’wana wa yena wa xisati la tekiwake hi va ka Cawuke: “Dyisa n’wana wa wena ndzalama ya vuhosi, a ta fuma tiko ra hina ra ka Sono”. Ivi N’waZinjivha a teka a dzalama a yi chela eka xinyorhi xa humba, a yi fihla. Loko Zinjhiva a fa, va ka Sono va lava ndzalama va nga yi kumi. Va vitana n’wana wa vona lowa xisati, va vutisa ku ndzalama yi ye kwi, a ku; “A ndzi yi tivi, ndzi nga wansati, yi tiva hi n’wina.”

Hi loko a lava mirhi a hlambisa n’wana wa yena ha yona, a n’wi mitisa ndzalama yi tshama endzeni, a ku: “Swi n’wi ringene (swo fuma tiko)”… A vitana va ka Cawuke ni va ka Sono, a va komba n’wana, va nkhonza hikuva munhu loko a mite ndzalama ya vuhosi, va khale a va chava, a va fanele ku pfumela. N’wana loyi a ku ri Mantsena, a ku ri enkuweni wa Mavungu, eSongotani.

Mutsari A. A. Jaques u hlamusela nakambe ku, va ka Cawuke van’wana va humile Xingondweni. Rito Xingondweni, loko ri vula ndhawu, kumb loko ri vula munhu, ri na ndzhukano ngopfu. I rito leri tirhisiwaka ku nyefula vanhu lava humaka ehenhla ka nambu wa Save, mutsari u ri tirhisile handle ko ri twisisa, ku nga tiko ra Save, le ka Manwato.

Vahlengwe va yile edzongeni, va hundza tiko ra ka Maputsu, va ya fika le ku vuriwaka ka Zulu namutlha. Va vuyile nakambe, va ya ka Maputsu va pela nambu wa Nkomati va vuyela eN’walungwini exikarhi ka Nkomati na lwandle. Va ya emahlweni, va pela nambu wa Vembe, va tsemakanya tiko ra Valenge (Van’wani va vula valenge ku i Vacopi), va siya Vadzonga ni Vanhlave, edzongeni, va ya fika enambyeni wa Save, va wu pela nakambe. Va vuyele edzongeni va ri karhi va hlongola Vanyayi, va ya kuma va ka Valoyi. Va ri va lwile ngopfu na vona ku ya fika enyimpini leyi ku nga dlayiwa Muheni tata wa Xikwalakwala na Pambulo (Tihosi ta Valoyi). Ku sukela nkarhi lowu va tekanile ni va ka Valoyi.

Rixaka ra ka Cawuke i rixaka lerikulu ngopfu, tiko ra Vahlengwe ri kumeka na ri nava exikarhi ka mindzilikani ya tiko ra Mozambique na Zimbabwe, ku ya eN’walungwini. Lavaya va nga sala le namutlha ku nga ka Zulu, va tivula va ka Mabaso, Myiyo na Hlengwa (Hlenga).

Xitlhokovetselo xa Vahlengwe va ka Myiyo (Ndzilo):

“AmaThong’amahle AmaThong’amnyama avus’abafileyo

AbakoGasa bayayivuma lendaba

Singwazi…

Ilindamkhonto

Mabasa/Mabaso

Matshisa

Tshawuke

Bhakwane

Ntimeni

Sivumane saMatsena

Sinyorinyori sahumba

Abathwal’uMlilo ngeNkumba

Mtotobi kaNkumba

Nkumba kaDengezane

uNdaleka owayelenkani yotshongolo

Thina sehlula amabhunu elezibhamu zawo”

TIHOSI TA KA CAWUKE

Xinyori – Tata wa Bangwana, a nga tata wa Mantsena (Cawuke) na Madzive

Mangule, Masivamele na Xigombe i van’wani va vana va Matsena:

Mangule – u nyikiwe tiko exikarhi ka nambu wa Mawunje na Musapa, hansi ka nambu wa Save. Hi kona ku nga fa va Ximizi le Mapungana, a dlaya hi Vanyayi enyimpini. Mangule, hi yena tata wa Zarhi, hosi leyikulu hi vurhena na ndhuma, eka tihosi ta Vahlengwe.
Masivamele – na yena a pandzeriwa xitikwani exikarhi, vito ra Masivamele ri sukela ka ku a a kanela timhaka ta huvo a sivamile.
Xigombe – u nyikiwile xikarhi ka Vembe na Mawunje, Ku sukela ka Sengwe ku ya fika Bileni. Tiko ra Xigombe hi rona ri endlaka ndzilikani na Vahlave va ka Mavunda, le ka nambu wa Xigombe.

Zarhi

Eka tihosi ta Vahlengwe, Zarhi wa Mangule wa Mantsena wa Bangwana, hi yena a nga lwa ngopfu tinympi to kuma misava. Zarhi a ku ri hosi ya nkoka ngopfu, a yi nga huheriwi hi munhu, a yi chaviwa hi tinxaka to tala, to huma Europe, Asia na leti a a akelene na tona, ngopfu rixaka ra Vanyayi. Vanyayi a va chava ngopfu Zarhi, hi leswi a va tiva ndhuma ya yena yo haxa valala hi tinyoxi kumbe hi ndzilo. A ku ri munhu wo titumbeta nguofu, ku fana na tata wakwe Mangule.

Tiko ra Zarhi a ri suka enambyeni wa Save, ku ya fikela evuxeni bya le mahlanganeni ma Save na Lundi.

Hambi hi kwalomuya ka malembe ya vo 1775, Zarhi a ku ri hosi yo tiveka hi matimba na vutlharhi, na ntokoto wa swa vuxavisi. Vaxavisi va tiko ra Zarhi a va nga kanganyisiwi, tani hi loko hosi a yi va yimelela no va sirhelela. Zarhi a kuri wanuna wo leha, wa ntima wo dzika. U vile na vana vo tala swinene, lava va nga yisa emahlweni va kurisa mfumu wa Vahlengwe, va wu anamisa eka misava leyi sukaka elwandle ku ya fika Zimbabwe. Zarhi, loko vana va yena va kuma misava, a a va veka tani hi tihosi, a va dyondzisa ku fuma hi vutlharhi, ku endla vuxavisi na ku lwa. Van’wani va vana va Hosi Zarhi i Mihingo, Mavhuve, Makununje, Salani, Cid’oko, Matshovele, Tshovani na Cimise.

Mihingo

Mihingo, i n’wana Zarhi loyi a nga sala a tamela nhonga ya vuhosi bya tata wa yena, na yena a ku ri nhenha leyikulu.

Vana va Muhingo i Chisa, Makalani na Banga; hinkwato leto i tihosi ta ndhuma ta Vahlengwe.

Banga, n’wana Mihingo, u ake ntsindza wa yena kusuhi na le mahlanganini ma nambu wa Save na nambu wa Honde, le Chipinga, endzhaku ka loko a pele nambu wa Lundi loko a suke emarhumbini, la namutlha ku vuriwaka Gonarezhou National Park, ku nga xiphemu xa Limpopo Trans-National Park. Hosi Banga, i un’wani wa lava nga tekeriwa marhumbi ma vona loko Valungu va lave ku endla ntanga wa swiharhi.

Tiyindlu ta Vukosi eAfrika Dzonga:

Nyimba ya Vinzuwana yi fuma yindlu ya ka Mkhomi.
Nyimba ya Ximize yi fuma yindlu ya ka Mphakati.
Nyimba ya Mihingo yi fuma yindlu ya ka Mudavula.
Nyimba ya Tshovani yi fuma yindlu ya ka Mtiti.

MARHAVI YA XIVONGO XA KA CAWUKE

Va ka Cawuke va na swivongo leswi nga marhavi ma xivongo, swin’wani swa swona hi leswi:

Chavani
Xitlhangu
Ntlati
Phikela
Mudavula
Xid’oko
Mahenye
Matekani
Maceme
Humula
Mahlungu
Matsemani

VANHU VA NDHUMA VAVAHLENGWE

Thomas Hasani Chauke: Xiyimbeleri, tlhelo nsini eka vuyimbeleri bya Xitsonga eAfrika Dzonga.
Cidalia Chauke: Holobye wa Timhaka ta Rimbewu, Vuhlayiseki Bya Vana eMozambique.
Justin Chauke: Mulweri wa ntshuxeko, tlhelo nhenha ya tiko, eZimbabwe.
Khensani Madlome: Mudyondzisi wa Xitsonga eUniversity of Zimbabwe.
Thomas Chauke: Xiyimbeleri xa ndhuma xa le Afrika Dzonga