Ku na mavulavulelo mo gombonyoka too much eka Vatsonga and ma toloveleka to the extent yo van’wani va tlhe va ma yimelela. Ririmi rin’wani na rin’wani, loko munhu a nga ri tivi hi vuenti, swa olova ku ri tshova. A swi na mhaka ku i ririmi ra manana kumbe i ririmi ra vumbirhi. Xitsonga, xi na mavulavulalelo lama endlaka vavulavuri, ngopfu Vatsonga, va tikuma na va tshova/pfinya ririmi.
Nkata
Rito Nkata i rito leri vanhu va tsandzekaka ku ri tirhisa, vo tala va ehleketa va tlhe va tshemba ku Nkata ri vula “Murhandziwa/Xirhandzwa”. Rito Nkata, hi Xitsonga xidzi, ri tirhisiwa eka wa xisati ntsena. Kambe ku na ntolovelo wo ri tirhisa eka va xinuna. Wa xisati hi yena a vuriwaka Nkata; rito Nkata/Nkati ri n’okelana na Nsati.
Maviti ya Xitsonga loko hi ma yisa eka vusati, ma engeteriwa xilandzi –kati:
- Sungukati,
- Hosikati,
- Vakati-kulobye.
Rito Nkati ri n’okelana na Vukati. Hi Xitsonga, wanuna a nga vuriwi Nkata. Hi lexi endlaka ku mbyana, nghala, ximanga, mhisi ya xisati hi ri i nkati, rito Nkati ri vula Vusati.
Swilandzi leswi kombaka munhu wa vumbirhi na wavunharhu hi leswi:
- Nkatanga (wa mina)
- Nkataku/Nkatenu (wa wena/n’wina)
- Nkatake/Nkatakwe/Nkatavo (wa yena/wa vona)
Avuxeni
“Avuxeni” a ri vuli swona swa ku “Good Morning”; rito “Avuxeni” i rito ro duvulela Vatsonga. Vutsonga hi le Vuxeni, se, Vatsonga loko va ku: “Avuxeni”, va themendhela Vutsonga bya vona, hi ku huwelela evuhuma-dyambu.
“Good Morning” i “Rixile”.
Hi lexi endlaka, mi pfa mi twa van’wani va ku: “Avuxeni, ku ri nhlikanhi”
“Ndza muka”
Xivulwa lexi, xi trhisiwa hi ndlela yo gombonyoka ngopfu; ku muka, swi tirhisiwa loko hi ri entirweni, ekuriseni, ebyaleni, exikolweni etc. Loko la hi nga kona ku ri emutini, a swi tirhisiwi. Loko se u lava ku ya ka n’wina, u ri: “Ndza famba”.
Hi Xitsonga, kaya hi le kaya; loko Chauke a ri eka Khosa, i le kaya, xi sweswo a nge vuli ku se wa “muka”. Ku muka swi tirhisiwa ntsena loko munhu a suka hi ku holova. Kumbe loko a ri eka ndyangu lowu a wu tekaka na wu nga ringana ku va kaya eka yena.
Ku Khoba/Khomba
Mufana a nga khobi, ku khoba wanhwanyana. Leswo u twa mufana a ku: “Vito ra mina ra vukhoba hi mina Charlie”, i ku tshova ririmi na swona. Mufana wa yimba.
Ndzi ta gimeta kwala, ndzi nga rheta loko ndzo ya emahlweni. Homu ndzi hava.
Nyumba
Rito leri, handle ka loko xikongomelo kuri ku rhuketela, a ri tirhisiwi eka munhu. Nyumba ri tirhisiwa eka swihari, eka vanhu ku tirhisiwa: Mhika (eka wa xisati) na Ngon’wa (eka wa xinuna). Ku na lava va tirhisaka Nyumba, ku nga ri hi xikongomelo xo poyila, kambe hi ku va va nga swi tivi.
Matsonga
Leswi swi vuriwa ngopfu hi Vatsonga lava nga tiviku vuherhi bya vona, hala tlhelo va nga tiviku ririmi. Xirhangi Ma-, hi Xitsonga xi tirha eka marito ma ntlawa wa Ri-Ma. Vatsonga i vanhu, hi Xitsonga i Mutsonga-Vatsonga. Ntlawa wa 1 na 2 i Mu-Va. Kambe ku na la Xitsonga xi tirhisaka Ma- ku vula vanhu:
- Eka marito lama kombaka ntirho/hanyelo, eka vanhu, hi ndlela yo poyila kumbe ku sola: (Gelegele – Magelegele) – (Huza – Mahuza) – (Khamba – Makhamba)
- Eka marito lama kombaka ntirho, ma ri marito mo lombiwa, ivi ma yisiwa eka Xitsonga: (Thicara (Teacher) – Mathicara) – (Dokodela (Doctor) – Madokodela) –( Phorisa (Police) – Maphorisa)
- Xitsonga xa tirhisa xirhangi Ma-, ku vula tinxaka ta vanhu vo huma ehandle ka tiko-nkulu Afrika: (Mafurhwa – French) – (Majarimani – German)
Xitsonga a xi vuli Vatsonga ku i Matsonga. Hi lexi endlaka, na tinyimba ta Vatsonga ti vuriwa hi xirhangi Va-: Vahlengwe, Vahlave, Van’wanati, etc.
- Xitsonga xo Gombonyoka Part 1