Ku hambana ka N’anga, Mungoma, Nyamisoro na Noyi

Loko rixaka ri tirhisa marito, na ri nga ma tivi kumbe ri nga ma twisisi ku ma vula yini, ku hetelela ku va na mpfilu-mpfilu; ku suka kwalano, ku na khombo ro marito ma tirhisiwa hi ndlela yo hoxeka.

Hi ta rhanda ku tshikelela leswaku, vutshunguri bya Xitsonga i nyiko ku suka eka Vakokwani.

1. N’ANGA/NYANGA [Herbal Doctor]

Rito N’anga/Nyanga, ri vula munhu loyi a nga na vutivi byo khoma vuvabyi hi ku n’anga/nyanga kumbe ku xopa-xopa tshamelo ra mbabyi, ivi a nyikela murhi wo tshungula.

Vatsonga, ku suka khale, i vanhu lava tirhisaka minsinya ku sivela no tshungula vuvabyi byo hambana-hambana. Mutsonga un’wani na un’wani, ku na nsinya lowu a wu tivaka ku wu tshungula yini, kambe sweswo a swi n’wu endli N’anga/Nyanga. N’anga ya ntiyiso yi na Mikwembu ya nyiko yo tshungula.

Ntivo-mirhi na Ntivo-ntshungulo, i swilo leswi fambisanaka, i swilo leswi VUN’ANGA/VUNYANGA byi nga simekeka eka swona. N’anga yi boheka ku yi chayeriwa, ivi yi thwasa hi ku ya hi swileriso na swilaveko swa Mikwembu.

N’anga/Nyanga yi fana na “General Practitioner” (GP), kambe n’anga yi kota ku kombiwa murhi hi va le hansi. N’anga ya ntiyiso ya vula loko yi tsandeka ku ku pfuna.

2. MUNGOMA [Spiritual Doctor]

Mungoma i munhu loyi a tirhisaka marhambu, maribye, timhandze (TINHOLO) ku hlahluva swilo swa ximoya. Swa endleka hi minkarhi yin’wani, Mungoma a ri na vutivi byo cela timintsu a tshungula vuvabyi, kambe a swi bohi ku a nyika vanhu murhi. Vungoma bya chayeriwa, ivi loko munhu a heta a THWASA.

Mungoma i tshungula hi ximoya, i ba valoyi, i na nyiko yo vhumba swa mundzuku.

3. NYAMISORO [Spirit Medium]

Nyamisoro i munhu loyi a tirhisaka chova (ncila wa hongonyi hi wona wu tirhisiwaka hi Nyamisoro-xidzi) ku femba mimoya. Nyamisoro, i munhu loyi a tirhaka hi ku vulavula na mimoya ya vanhu lava hanyaka, na vanhu lava hundzeke emisaveni. Vunyamisoro eka Vatsonga i vutshila lebyi nga ta na byi huma exikarhi ka Vandzawu. Loko munhu a nga se va Nyamisoro, wa dzaberiwa, loko a heta wa PARURIWA/PALULIWA.

N’anga na Mungoma a va paruriwi, ku paruriwa Nyamisoro leswi a nga na Mikwembu ya Vandzawu.

4. MUHLAHLE (Soothsayer)

Loyi i munhu loyi a tirhaka hi ku hlahluva ntsena. Wa tirhisa marhambu (tinhlolo), kambe tinhlolo ta yena a ti talangi, wo kuma ti ri mune kumbe ntlhanu, nakambe, wa hlahluva hi ku languta munhu exikandzeni. Ntokoto lowu, a wu tsemiwe, na swona a wu hundzisiwi hi ku n’wana Muhlahle u ta va Muhlahle; ku na lava nga nyikwa swona, ivi va swi hundzisa eka loyi va vonisiwaka ku hi yena a nga na nyiko.

5. GOVELA – Loyi i munhu loyi a dyondzisaka Vungoma kumbe Vunyamisoro.
6. MUTENDA – Munhu loyi wa ha dyondzaka Vunyamisoro.
7. THWASANA – Munhu loyi wa ha dyondzaka Vun’anga kumbe Vungoma.

8. MUSALAMUSI (Magician)

Loyi i munhu wo endla mahlori na masingita, hi xikongomelo xo nyanyula vanhu kumbe xo va chavisa. Vusalamusi a byi na ximoya, i vutlharhi, mani na mani a nga byi dyondzela ivi a byi tokota. Musalamusi u na nyiko yo komba vanhu swilo swo a swi kona (Optical illusion), hi ku tirhisa vutlhari.

9. N’ANGARUMI/NYANGARUMI

Loyi i munhu loyi hlanganisaka ngopfu Vungoma na Vun’anga. Hi ntiyiso wa kona, a nga helelangi eka swilo hi swimbirhi, ku endliwa leswiya swo “tsema” – leswi vulaku ku, a nga na nyiko (Mikwembu) ya vutshunguri, i vanhu lavo rilela no navela vun’anga/vungoma. N’angarumi/Nyangarumi a nga chayeriwi, a nga dzaberiwi, o tsema matimba lawa a wa lavaku, ku nga ndlela yin’wani yo khendla.  

Lava hi vona vinyi va swifula, rihati na xidobyani, i vinyi va switshungulu. N’angarumi/Nyangarumi i vanhu vo rhangisa mali mahlweni, hi van’wani vanhu ku khendliwaku eka vona.

N’anga/Mungoma wa ntiyiso, a nga khendlisi kumbe ku tsemisa.  

10. XINGOMATANDA

Loyi i munhu loyi a byeletelaka vanhu ku i tiva hinkwaswo, vun’anga, vungoma, na vunyamisoro; e ntiyisweni, i muxisi kumbe noyi. Xingomatanda u kuma xi katsa Vun’anga, Vungoma, Vunyamisoro na Vuloyi; Xingomatanda xi va xi khendlini, xi tiva ku phungelela mimirhi na ku tirhisa mimoya yo biha.

Xingomatanda xi ta ku byela ku xi tshungula vuvabyi hinkwabyo, xi ku xi tiva minsinya hinkwayo, xa femba, xa ba tinhlolo, xa parura, xa thwasisa, xa tlhavula swifula, xa tlhava swifula – a swi koteki leswi.

Xingomatanda hi van’wani va vanhu ku tsemiwaku no khendla eka vona.

Xingomatanda xi rhandza ngopfu ndhuma na ku chaviwa, xi rhandza na leswo rhurha xi famba hi matiko.

11. NOYI [Witch/Wizard]

Loyi i munhu wo tirha hi mimoya na mimirhi yo biha, swa endleka vuloyi bya yena a byi kuma eka vona (tani hi ku, vuloyi bya mamiwa), kumbe a byi fambela. Noyi i munhu wa mbilu yo biha, noyi i kuma ntsako na matimba hi mbhinyeto na tinxaniseko ta van’wani vanhu.

Vuloyi bya dyondisiwa. Vuloyi byi endliwa exihundleni. Vuloyi byi la ngati.

Tin’anga, Vangoma na Vanyamisoro, hi vo vanhu va nga na nyiko, matimba na ntokoto wo lwa na vuloyi.